کار به جایی رسیده است که مقام نخست ارتش تروریستی امریکا در منطقه غرب آسیا (سنتکام) لب به اعتراف گشوده و می‌گوید، پس از چند‌ده سال، این پهپاد‌های ایرانی بوده‌اند که موفق شدند برتری هوایی مطلق امریکا را دچار نقصان کنند. دیگر فرمانده امریکایی سنتکام، یعنی مسئول بخش هوایی آن در همین روز‌های اخیر گفته است که با مأموریت بازیابی کنترل آسمان توسط امریکا و خنثی‌سازی برتری هوایی منطقه‌ای کسب‌شده توسط ایران به واسطه پهپادها به منطقه آمده است. در راستای توسعه توان پهپادی نیروهای مسلح ضرب‌المثل فارسی «سالی که نکوست از بهارش پیداست» این بار در قالب جهش پهپادی ارتش جمهوری اسلامی ایران نمود یافته است. ارتش غافلگیری‌های امسال خود را در حوزه پهپادی با حضور ۵۰ فروند پهپاد از انواع آن در رژه روز ارتش در ۲۹ فروردین ۱۴۰۱ شروع کرد. این پهپادها از نمونه راهبردی کمان ۲۲ تا نمونه‌های دست پرتاب را شامل می‌شد. همچنین تعدد قابل توجهی از برخی انواع پهپادها شامل مهاجر ۶، کرار و آرش و امید در بین آن‌ها قابل مشاهده بود. برخی پهپادها مانند ابابیل ۵ و امید برای اولین بار در این رژه در معرض دید قرار گرفته بودند. در برخی شهر‌ها هم مانند بوشهر، بندرعباس، همدان و اصفهان هم می‌شد پهپاد‌های مختلف ارتش را در رژه دید که خود نشانه مهمی در گسترش کامل یگان‌های پهپادی ارتش در سراسر کشور بود. در شماره ۶۴۷۰ روزنامه جوان به بررسی رژه روز ارتش و جنبه پهپادی آن پرداخته شد. در ادامه و در ایام سالروز آزادسازی خرمشهر در اوایل خرداد ۱۴۰۱ در یک غافلگیری خبری جدید که به سرعت در رسانه‌های دنیا هم بازتاب پیدا کرد، برای اولین بار از یکی از پایگاه‌های زیرزمینی پهپادی ارتش رونمایی شد. در این پایگاه انواع پهپاد‌های شناسایی، رزمی، انتحاری، رهگیر و بمب‌افکن از گونه‌های مختلف به تعداد بسیار بالا حاضر بود و تعداد زیاد دیگری هم در شرایط ذخیره و انبارداری قرار داشتند. چند اتفاق جدید در حوزه تسلیحات هواپایه پهپادی هم در رونمایی از این پایگاه پهپادی دیده شد که در شماره ۶۵۰۵ روزنامه جوان به آن‌ها پرداخته شد، اما در جدیدترین رخداد عرصه پهپادی در ارتش در هفته گذشته از اولین ناودسته پهپادبر در نیروی دریایی ارتش (نداجا) رونمایی و با اجرای عملیات از آن‌ها عملاً این توانمندی به ساختار عملیاتی این نیرو ملحق شد.
اهمیت مجهز بودن شناور‌های دریایی به پهپاد
نیروی دریایی ارتش از مدت‌ها قبل کاربر انواعی از پهپاد‌های سبک شناسایی بود. برخی از آن‌ها با استفاده از سامانه‌های پرتاب با طول باند صفر، امکان شروع پرواز از روی یگان شناور را داشتند. در سال‌های اخیر نمونه دریایی پهپاد مشهور شاهد ۱۲۹ با نام سیمرغ هم برای مأموریت‌های گشت و شناسایی طولانی‌مدت و نیز عملیات رزمی و نیز پهپاد عمودپرواز پلیکان ۲ در نقش شناسایی به نداجا ملحق شدند که جهش قابل توجهی در توانمندی پهپادی این نیرو بود، اما پهپاد‌های شناسایی چه مجهز به دوربین‌های مختلف و چه مجهز به سامانه‌های رصد و شنود و کشف سیگنالی نقش بی‌نظیری در افزایش اشراف اطلاعاتی برای واحد‌های شناور دارند. این اشراف هم در جهت کنترل ماهیت شناور‌های عبوری از اطراف یگان خودی، هم با هدف شناسایی موارد خاص از شناور‌ها در هماهنگی با سایر نیروهای نظامی و امنیتی و هم در جهت نظارت بر عملکرد سایر واحد‌های خودی و نیروهای تکاوری در یک صحنه عملیات ترکیبی است.
به طور معمول به علت انحنای کره زمین، شعاع دید بصری و راداری برای شناور‌ها محدود است و این امر سبب کاهش اطلاع از محیط در فواصل دورتر می‌شود. در برخی نیروهای دریایی که از ناو هواپیمابر برخوردار هستند، برای جبران این نقص از هواپیمای رادار پرنده یا آواکس و بعضاً از بالگرد‌های نیمه‌سنگین مجهز به رادار استفاده می‌شود. پوشش اطلاعاتی قابل کسب از ماهواره‌ها هم هر چند در هر لحظه در هر نقطه قابل دسترسی نیست (به علت چرخش سریع‌تر ماهواره‌های شناسایی به دور زمین نسبت به چرخش خود زمین)، اما آن هم تا حدودی به افزایش اشراف اطلاعاتی با کمی تأخیر زمانی کمک می‌کند.
برای شناور‌های فاقد پوشش آواکس و ماهواره، این پهپادها هستند که با به خدمت گرفته شدن روی شناور‌ها و امکان نشست و برخاست می‌توانند با پرواز در مسافت‌های چندصدکیلومتری به مدت چندین ساعت، اطلاعات ذی‌قیمتی از محیط دوردست را برای شناور دریایی فراهم کنند. این اطلاع و اشراف سبب می‌شود شناور‌های رزمی بتوانند از حداکثر برد موشک‌های خود هم استفاده کنند، زیرا به همان دلایل گفته شده در زمینه محدودیت برد رادار در کشف اهداف روی سطح دریا در مسافت‌های دور با وجود برد کافی خود رادار، امکان شلیک موشک هم وجود نخواهد داشت. استفاده از منابع بیرون از شناور برای دریافت موقعیت اولیه هدف در این حالت ضروری بود که با به خدمت گرفتن پهپاد روی شناور رزمی، این امکان برای خود یگان شناور فراهم شود که در صورت تشخیص دشمن در بیشترین برد موشکی اجرای عملیات کند. به این ترتیب در سال‌های اخیر یگان‌های شناور کشورمان امکان درگیر شدن با دشمن در برد‌های بیش از ۲۰۰ کیلومتر را هم به دست آوردند.
ناودسته پهپادبر چیست؟
ناودسته پهپادبر شامل تعدادی شناور سطحی و زیرسطحی است که با حمل تعداد زیادی پهپاد از انواع مختلف شناسایی، رزمی و انتحاری امکان اجرای مأموریت‌های متنوع پهپادی با مبدأ پروازی یگان شناور یا زیرسطحی را دارند. در این شناور‌ها تعدادی پهپاد به صورت آماده پرواز و تعدادی هم به صورت آماده برای انتقال به سکوی پرواز و تعدادی هم به صورت ذخیره شده قرار دارند، در نتیجه در صورت لزوم اجرای چند موج عملیاتی، این امکان برای ناودسته پهپادبر فراهم است. در هر موج حمله نیز امکان به پرواز درآوردن تعداد زیادی پهپاد و هدایت آن‌ها به طور همزمان تحت کنترل فرماندهی واحد و نیز بر اساس هوش مصنوعی توسط خود دسته پروازی به صورت خودکار وجود دارد.
نکته مهم قابل ذکر در مورد ناودسته پهپادبر این است که امکان واگذاری کنترل مأموریت یک یا چندین فروند پهپاد بین شناور‌های مختلف دسته وجود دارد، مثلاً در تمرین عملیاتی انجام‌شده در رونمایی اخیر نداجا، ناوشکن جماران نقش فرمانده دسته را بر عهده داشت با اینکه پهپادی از عرشه خود این شناور پرواز داده نشد.
مزیت مهمی که این قابلیت عملکرد شبکه‌ای بین واحد‌های مختلف حاضر در ناودسته ایجاد می‌کند، این است که با فاصله گرفتن شناور‌ها از یکدیگر، برد پهپادها محدود به هدایت در خط دید ایستگاه کنترل موجود در شناور مبدأ پروازی نیست و از حداکثر برد پروازی پهپادها می‌توان استفاده کرد. لازم به ذکر است در صورت عدم‌استفاده از لینک ارتباط ماهواره‌ای یا ایستگاه رله زمینی یا رله هوایی، برد پروازی یک پهپاد با هر میزان سوخت، محدود به شعاع دید مستقیم آنتن‌های ایستگاه زمینی و خود پهپاد خواهد بود. این فاصله به طور معمول ۱۵۰ تا ۲۰۰ کیلومتر است، اما با رویکرد شبکه‌ای کنترل، می‌تواند به بیش از هزارکیلومتر از مبدأ شناور دریایی ارتقا یابد که مورد اشاره فرمانده نیروی دریایی ارتش در مصاحبه تلویزیونی هفته پیش ایشان هم بود.
با عملکرد شبکه‌ای ذکرشده، امکان عقب نگه داشتن شناور‌های لجستیکی و دارای دفاع ضعیف‌تر در فاصله‌ای دورتر از صحنه عملیات هم وجود دارد و شناور‌های حاضر در صحنه رزم می‌توانند از شناور‌های لجستیکی حامل پهپاد متناسب با نیاز، درخواست ارسال یک یا چند پهپاد و ایجاد موج‌های مکرر حمله کنند.
تنوع مأموریتی پهپادها در دریا
همانطور که پیشتر اشاره شد، کاربرد مرسوم پهپادها برای یگان‌های شناور مباحث شناسایی بوده است. این شناسایی هم به واسطه سامانه‌های اپتیکی یا بصری و هم به واسطه رادار و لیدار (رادار لیزری) برای پهپاد‌های بزرگ‌تر و هم به واسطه انواع سامانه‌های کشف و شنود سیگنالی ممکن است. در کنار این نقش پایه‌ای، امکان اجرای جنگ الکترونیک برای سخت‌تر شدن کشف یگان شناور و نیز منحرف کردن موشک‌های شلیک‌شده از دشمن در یک درگیری نظامی هم با استفاده از پهپادها ممکن است.
مأموریت دیگر پهپادها که خصوصاً برای نیروهای دریایی فاقد پوشش هوایی از سوی جنگنده‌ها و بالگرد‌ها اهمیت دارد، انواع مأموریت‌های رزمی است. دو شیوه اصلی مأموریت‌های رزمی پهپادی یکی استفاده از سلاح توسط پهپاد است که شامل انواع بمب و موشک می‌شود و دیگری عملکرد به صورت انهدامی یا به بیان معروف‌تر، انتحاری است. در حالت اول پهپاد امکان حمل دو یا چند بمب و موشک را دارد و با شناسایی اهداف دشمن اقدام به اجرای آتش روی آن‌ها می‌کند. این گونه مأموریت در طرح تسخیر سواحل دشمن و پشتیبانی هوایی از نیروهای سطحی در عملیات‌های آبی خاکی اهمیت بالایی دارد. پهپاد سیمرغ با برد بیش از ۲ هزارکیلومتر و مداومت پروازی ۲۴ ساعت به همین منظور در سال‌های اخیر به خدمت نداجا درآمد، زیرا سابقه درخشان عملکرد موفق پهپاد شاهد ۱۲۹ با بمب‌های هوشمند نقطه‌زن علیه اهداف مختلف طی سال‌های مبارزه با گروه‌های تروریستی در عراق و سوریه گویای این مطلب بود، اما در ناودسته پهپادبر که امکان به پرواز درآوردن پهپاد بزرگی همچون سیمرغ را ندارد، از پهپاد ابابیل ۴ استفاده شده است. این پهپاد که نمونه بهبود‌یافته ابابیل ۳ است علاوه بر داشتن دوربین‌های شناسایی امکان حمل بمب‌های سبک هوشمند قائم و موشک پیشرفته الماس را دارد. در شماره ۶۴۲۰ روزنامه جوان، موشک هوشمند الماس معرفی شد. همچنین پهپاد کرار که آن هم در بین پهپاد‌های حاضر در ناودسته پهپادبر قابل مشاهده بود، امکان تجهیز به طیف گسترده‌ای از تسلیحات هوا به سطح را از بمب‌های بالدار دورایستا و نقطه‌زن یاسین و بالابان تا موشک‌های هوا به هوا و هوا به سطح آذرخش و نیز اخیراً موشک هوشمند شفق ۲ را در کنار برخی مهمات و تسلیحات دیگر دارد.
در حال حاضر به واسطه محدودیت امکان بازیابی پهپاد‌های رزمی پس از اجرای مأموریت با شروع پرواز از روی شناور، فرود آن‌ها باید در پایگاه‌های ساحلی صورت بگیرد، هر چند این مسئله سبب از دست رفتن بخشی از برد پروازی پهپاد با توجه به لزوم بازگشت به ساحل می‌شود، اما باز هم قابلیت جدید و بسیار مؤثری برای پهپاد‌های دریاپایه در ایران به شمار می‌رود. در آینده و با ساخت پهپاد‌های عمودپرواز با قابلیت حمل محموله کافی دست‌کم در مأموریت‌های مبتنی بر استفاده از مهمات سبک می‌توان بر مشکل فوق غلبه کرد تا پهپاد پس از اجرای مأموریت روی یگان شناور فرود بیاید. در هر صورت پهپاد‌های مسلح سبب افزایش قابل توجه توان پشتیبانی هوایی از واحد‌های خودی می‌شوند و نیز می‌توانند در نقش واکنش سریع در برابر تهدید دزدان دریایی هم ایفای نقش کنند، البته تسلیحات فعلی برای این زمینه شاید بیش از میزان مرسوم در رویه فعلی نیروهای مسلح در برابر این دزدان، کشندگی داشته باشد، اما به صورت کلی دارای کارایی کاملاً کافی برای دفع سریع و فوری تهدید دزدان دریایی است.
در مأموریت دوم پهپاد‌های رزمی در عرصه دریا یعنی عملیات انتحاری انواع پهپاد‌های ابابیل ۲ و آرش و کرار روی شناور‌های ناودسته پهپادبر نیروی دریایی ارتش دیده شدند. قبلاً هم پهپاد امید در رزمایش‌های سال ۱۴۰۰ با قابلیت ضدرادار و پرواز از مبدأ یگان‌های شناور معرفی شده بود. ابابیل ۲ و آرش در برد پروازی و میزان سرجنگی باهم تفاوت دارند. آرش با برد پروازی ۲ هزارکیلومتر و سطح مقطع راداری پایین یکی از مهم‌ترین پهپاد‌های انتحاری ارتش است که در اختیار نیروهای مختلف آن قرار دارد. ابابیل ۲ برد پروازی در حدود کمتر از ۵۰۰ کیلومتر و سرجنگی کمتر از ۳۰ کیلوگرم دارد که در ماه‌های اخیر خط تولید آن در کشور تاجیکستان راه‌اندازی شد (برای مطالعه بیشتر به شماره ۶۴۹۰ روزنامه جوان مراجعه شود). لازم به ذکر است استفاده از پهپاد در مأموریت انتحاری در طیفی از مأموریت‌ها، مزیت‌های بالایی در مقایسه با استفاده از موشک‌ها دارد.
در گذشته مأموریت‌های انهدام هدف صرفاً بر عهده بمب و موشک‌های شلیک‌شونده از هواپیما و بالگرد یا موشک شلیک‌شونده از کشتی و زیردریایی بود، اما با افزایش دقت اصابت در حد نقطه‌زنی با بمب‌ها و موشک‌های کوچک برای بسیاری از اهداف که نیازی به سرجنگی سنگین یا سرجنگی با قابلیت نفوذ در سطوح بسیار مقاوم و ضخیم مانند پناهگاه‌های بتنی ندارند، می‌توان از پهپادها استفاده کرد. این اهداف از شناور‌های دشمن گرفته تا مواضع دفاعی و تسلیحات دشمن در سواحل یا مواضع عمقی را شامل می‌شود. علاوه بر قابلیت‌های انعطاف مأموریتی و برد بسیار بالاتر پهپادها در مقایسه با اغلب موشک‌های تهاجمی هواپایه و دریاپایه موجود، قیمت تمام‌شده پهپادها هم عموماً کمتر از موشک‌هاست، البته این به معنی نفی نیاز به موشک‌های ضداهداف سطحی نیست، اما موشکی که بتواند از یگان شناور شلیک شود و هدفی در فاصله ۵۰۰ تا ۲ هزارکیلومتری را منهدم کند، از جهات مختلف از جمله قیمت و صرفه اقتصادی در برابر پهپادها تسلیم می‌شود، البته مزیت موشک‌ها یعنی آماده به شلیک بودن در یک سیلوی داخل شناور و آن هم به تعداد بالا به علت فشردگی و ابعاد کمتر موشک از مزیت‌های موشک‌بر پهپاد است، در نتیجه ضمن عدم‌نفی هر یک از این دو سلاح به نفع دیگری، باید دقت کرد که فعلاً در بین تولیدات موشکی کشور، موشک‌های حمله به اهداف زمینی با هر میزان بردی با مبدأ شلیک از واحد‌های شناور یا زیرسطحی مشاهده نشده است، اما پهپاد‌های متنوع با برد و سرجنگی و سرعت‌های مختلف در دسترس و عملیاتی هستند.
چند نمونه پهپاد عمودپرواز هم در رونمایی از ناودسته پهپادبر به نمایش گذاشته شد که همگی صرفاً دارای مأموریت‌های غیررزمی یعنی شناسایی هستند. در حال حاضر موتور‌های تأمین‌کننده پرواز و نشست عمودی در نمونه‌های ایرانی و خارجی به اندازه حمل بمب و موشک‌های حتی سبک هم توان کافی ندارند، اما در آینده ممکن است در این مورد هم دستاورد‌هایی در دنیا حاصل شود. مزیت بزرگ پهپاد عمود پرواز این است که می‌تواند از یگان شناور یا زیرسطحی در حال حرکت به پرواز درآید و پس از اجرای مأموریت روی همان یگان هم به صورت ایمن و بدون دردسر فرود آید، منظور از دردسر برخی فرایند‌های بازیابی پهپادها در دریا برای یگان‌های شناور است که شامل نشستن پهپاد روی آب یا بازیابی به کمک تور و کابل است.
زیرسطحی‌های مخوف ایران هم با پهپاد ترکیب شدند
در هفته‌های گذشته در گزارش‌های جداگانه‌ای به معرفی دو نمونه از زیرسطحی‌های در خدمت نداجا که هر دو هم تولید ایران هستند، پرداخته شد. از بین آن‌ها زیردریایی فاتح در ناودسته پهپادبر حاضر است و نیز زیردریایی طارق از رده کیلو (Kilo) ساخت روسیه که در شماره‌های بعدی صفحه دفاعی روزنامه جوان معرفی خواهد شد، مجهز به پهپاد شده‌اند. نقش پهپاد برای زیرسطحی‌ها همانند یگان‌های شناور خواهد بود، اما با توجه به حرکت واحد‌های زیرسطحی در زیر آب و عدم‌امکان بهره‌برداری از انواع دوربین‌ها و رادارها، همواره ضعف شدید تولید اطلاعات مستقل برای این واحد‌ها در تمام دنیا وجود دارد، در نتیجه ارزش عملیاتی پهپادها برای زیرسطحی نسبت به واحد شناور سطحی دوچندان می‌شود. بخشی از ضعف اشراف اطلاعاتی زیرسطحی نسبت به اطراف در فواصل دورتر از برد تجهیزات شناسایی تخصصی زیرآبی مانند سونار که در زیردریایی‌ها استفاده می‌شود با استفاده از لینک‌های داده امن از طریق واحد‌های هوایی و شناور‌های سطحی جبران می‌شود، اما تجهیز به پهپاد برای زیرسطحی‌ها به معنی امکان داشتن یک واحد هوایی مستقل و در خدمت خود یگان برای اجرای عملیات شناسایی و افزایش کارایی در عملیات‌های خود است. در تمرین انجام‌شده در برنامه الحاق ناودسته پهپادبر، زیردریایی طارق روی سطح آب قرار داشت و پرواز یک پهپاد عمودپرواز و یک پهپاد پرتاب‌شونده با راکت کمکی در تصاویر و فیلم‌ها مشهود بود.
بر اساس ظواهر امر فعلاً مباحث هدایت همزمان بیش از یک پهپاد توسط زیردریایی و مباحث انتقال داده بین پهپاد و زیردریایی به سرانجام رسیده و طبق وعده فرمانده نیروی دریایی ارتش در آینده کار شروع عملیات پهپاد از زیردریایی از زیرسطح آب انجام خواهد شد. این کار که به همان شیوه پرتاب موشک کروز از زیرسطح انجام می‌شود، نقش بسیار حیاتی در رسیدن به استفاده عملیاتی از پهپادها برای زیردریایی دارد. در شیوه مذکور یک حامل شبیه به اژدر از زیرسطحی خارج می‌شود و با فاصله گرفتن از آن به میزان مناسب، به سطح آب آمده و موشک از درون آن خارج می‌شود. همین فرایند برای پهپاد هم قابل انجام است، البته پهپاد مورد نیاز برای اجرای چنین مأموریتی نیاز به طراحی خاص برای بال‌های جمع/بازشونده دارد تا در داخل حامل مذکور که قطر بیرونی آن‌ها ناچاراً به ۵۳۳ میلیمتر محدود می‌شود، قرار بگیرد.
رونمایی از اولین ناودسته پهپادبر نیروی دریایی راهبردی ارتش آن هم همزمان با سفر رئیس‌جمهور امریکا به کشور‌های منطقه پیام‌های مهمی چه در عرصه نظامی و چه راهبرد‌های منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران در برابر قدرت‌های فرامنطقه‌ای مداخله‌کننده داشت. ایران نشان داد در حوزه برتری نسبی خود بر دشمن یعنی پهپادها که پس از قایق‌های تندرو می‌توان آن را دومین عرصه‌ای دانست که دشمن مجبور به تغییر راهبرد‌های خود برای مواجهه با آن‌ها شده است، همواره حرف‌های جدیدی برای گفتن دارد. کشاندن پای پرنده‌های زهردار بدون سرنشین به عرصه دریا به صورت انبوه به معنی به چالش کشیدن سیادت دریایی دشمن صرف‌نظر از هر میزانی که در عمل وجود دارد، است. با وجود این پهپادها، خیالبافی‌های امریکایی‌ها در حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران از مبدأ ناو‌های هواپیمابر در حد همین فیلم‌های سینمایی این روز‌های هالیوود همچون تاپگان ماوریک باقی خواهد ماند و ایران و سایر دوستان و شرکای راهبردی او همچنان از این قدرت پهپادی بهره‌مند می‌شوند.
