سرويس فرهنگ و هنر جوان آنلاين: سیدمحسن هاشمی که از کودکی به تعزیهخوانی و شبیهخوانی پرداخته است، فارغالتحصیل رشته موسیقی است و معتقد است آموزش تعزیه، قبلاً به روش شاگرد و استادی و کاملاً سنتی بود، اما الان این روش متحول شده است. وی با روشی که میگوید علمی، آکادمیک و فنی خاص خودش است به هنرجوهای علاقهمند به هنر تعزیه آموزش میدهد. او معتقد است تعزیه یک رسانه مهم و تأثیرگذار است که میتواند فلسفه قیام امامحسین (ع) و عاشورا را به جهانیان معرفی کند. وی از بیمهری رسانهها بهویژه صدا و سیما به این هنر نیز گلایه دارد. «جوان» درباره وضعیت کنونی هنر تعزیه و موانع و مشکلات پیش روی این هنر سنتی ایران با وی گفتگو کرده است.
تعزیهخوانی را چگونه آغاز کردید؟
تعزیهخوانی مدارجی دارد که باید طی شود. از بچهخوانی شروع میشود، بعد قاسمخوانی بعد علیاکبرخوانی و در مراحل بعد به سمت زنانهخوانی و شهادتخوانی و امامخوانی گرایش پیدا میکند. این مراحلی است که باید طی شود. من هم از بچهخوانی شروع کردم و همه مراحل بعدی را طی کردم تا رسیدم به قاسمخوانی و علیاکبرخوانی و بعد هم وارد جرگه شهادتخوانی شدم. البته برای مخالفها اینطور نیست. مخالفها علیاکبرخوانی و امامخوانی و شهادتخوانی را ندارند و گرایشهای آنها فرق میکند.
تعزیهخوان چه ویژگیهایی باید داشته باشد؟
میتوان دو نوع ویژگی را در نظر گرفت؛ یکسری ویژگیها به خلقوخوی طرف برمیگردد و بهاصطلاح رفتاری است و یکسری ویژگیها هم فنی است. اینها با هم هستند. تعزیهخوان باید معتقد و مبادی آداب اهل بیت (ع) باشد، نسبت به اعتقادات مذهبی عرق داشته باشد. از طرف دیگر به لحاظ فنی هم باید یک شاخصههایی را داشته باشد ازجمله اینکه باید با موسیقی و شعر و ادبیات آشنا باشد. باید مقتل خوانده باشد. تاریخ اهل بیت (ع) را بداند و نیز باید با نمایشهای ایرانی و مراسمهای آیینی و سنتی ما ایرانیها مأنوس باشد.
اشاره کردید روش خاص آموزشی دارید. کجا تدریس میکنید؟
من کلاسهای آزاد خصوصی برای علاقهمندان به تعزیه دارم و افراد زیادی تاکنون در این کلاسها آموزش دیدهاند. همچنین در برخی سازمانها و نهادها مثل وزارت ارشاد و سازمان فرهنگی و هنری شهرداری تهران که فعالیتهای فرهنگی دارند هم دورههای آموزشی تعزیه برگزار کردیم. به عبارتی علاقهمندان به تعزیه در سراسر کشور میتوانند به این آموزشها دسترسی داشته باشند.
علاقهمندان به آموزش تعزیه چگونه میتوانند در این دورهها شرکت کنند؟
دو راه وجود دارد؛ یکی اینکه وارد هیئتهای هفتگی تعزیهخوانی شوند. ما در برخی مراکز هفتهخوانی داریم یعنی علاقهمندان به تعزیهخوانی هفتهای یک شب جمع میشوند، انجمنی تشکیل میشود و تعزیه میخوانند. آنهایی که علاقهمند هستند و میخواهند ادامه بدهند میتوانند وارد این هیئتها شوند. کسانی هم که امکان شرکت در این هیئتها را ندارند میتوانند در دورههای آزاد آموزش تعزیه که برگزار میشوند شرکت کنند.
تعزیه تشکل خاصی ندارد؟
ما بعد از سالها صاحب یک تشکل و انجمن به نام انجمن تعزیه ایرانیان شدیم. من هم یکی از اعضای هیئتمدیره آن هستم. بیشتر یک تشکل صنفی است و گاهی اقدام به برگزاری دورههای آموزشی میکند، اما بیشتر صبغه صنفی دارد. انجمنی است که افراد با افکار و عقاید مختلف درباره تعزیه دور هم جمع میشوند و همفکری میکنند. تاکنون نتایج خوبی هم داشته است.
گاهی افرادی تصاویری از برخی تعزیهخوانیها در فضای مجازی منتشر میکنند که گویا قصد تخریب و تخطئه تعزیه را دارند و بازتاب منفی در افکار عمومی دارد.
بله؛ گاهی دیده شده است. برخی تصور میکنند هرکسی این لباس را بپوشد تعزیهخوان است. اینطور نیست. ممکن است یک نفر لباس تعزیهخوانی را بپوشد و در کوچه و بازار راه بیفتد و ادای تعزیهخوانان را دربیاورد. گاهی کاروان هم راه میاندازند، لباس شبیه اشقیا یا اهل بیت (ع) را هم میپوشند، مثل همان بچههایی که در نقش علیاصغر (س) لباس میپوشند و مردم عادی که آنها را میبینند فکر میکنند تعزیهخوانی این است و آنها تعزیهخوان هستند درحالیکه هیچ کدامشان تعزیهخوان نیستند. این کارها از تعزیهخوانان واقعی سر نمیزند. تعزیهخوان یعنی کسی که تعزیه میخواند درحالیکه اینها تماماً صامت هستند و فقط حرکت دارند. این چه تعزیهخوانی است که همه در آن ساکت هستند و صدایی شنیده نمیشود. باید بگویم عدهای قصد تخریب و تخطئه تعزیه را دارند. در همه بخشها بالاخره کسانی هستند که خطایی را انجام میدهند، اما نباید این خطا را به حساب کل آن بخش گذاشت. در عالم مداحی و روضهخوانی هم اینگونه است. در جامعه پزشکی هم همینطور است. هیچ بخشی از جامعه از این آسیب مصون نیست. به نظر من یکی از نفیسترین و باارزشترین هنرهای آیینی و سنتی در سطح جهان همین تعزیهخوانی است. حتی غربیها یعنی کسانی که آیینها را میشناسند وقتی با مقولهای به نام شبیهخوانی مواجه میشوند، از این همه شکوه و عظمت و این همه هنر و بالندگی و این همه ایده و بهاصطلاح فکر خوب در این آیین متحیر میمانند. باور کنید اگر این هنر تعزیهخوانی و شبیهخوانی برای اروپاییها بود تا به امروز آن را جهانی کرده بودند، اما در کشور ما مثل گوهری گرانبها است که در دست کودک باشد. خودم دیدم بزرگترین کارگردانها و هنرپیشهها وقتی با تعزیهخوانی مواجه میشوند، در تعجب میمانند. همین امسال یکی از این دوستان که دانشجوی دوره دکتری و کارش هم نمایش بود، از ایتالیا آمده بود، وقتی تعزیهخوانی ما را دید گفت این آیین خیلی حرف برای گفتن دارد.
چرا مجوز تعزیهخوانی به همه داده میشود؟
ما هم دلمان میخواهد تعزیهخوانی چارچوب و قانون داشته باشد؛ مثلاً این کار رتبهبندی شود و هرکسی اجازه نداشته باشد تحت هر شرایطی در هر جا که بخواهد تعزیه بخواند. باید افراد واجد شرایط تعزیه را برگزار کنند. البته تعزیه خودجوش و مردمی است هیچگاه بار تعزیه بر دوش هیچ دولتی نبوده است. چون صددرصد مردمی است، دولتها هم خودشان را کنار میکشند. اما به نظر من دولت میتواند از تعزیه حمایت کند. مردم کار خودشان را انجام میدهند، اما وقتی سازماندهی باشد و گروههای حرفهای اقدام به برگزاری تعزیه میکنند نیاز به حمایت دارند. دولت یا نهادهای عمومی میتوانند حمایت و در تأمین امکانات کمک کنند. ما در تهران به این بزرگی و امالقرای جهان اسلام هستیم، اما یک تکیه برای اجرای تعزیه نداریم. این درد است. اینکه در گوشه یک پارک داربست میزنند یا در روستاها در همان تکیههای قدیمی تعزیه بخوانند در شأن تنها کشور شیعه جهان نیست.
برای تقویت گروههای تعزیه و آشنایی بیشتر مردم با این آیین چه باید کرد؟
مردم باید بتوانند تعزیه را از طریق رسانهها ببینند. تعزیه وقتی از رادیو و تلویزون پخش نمیشود، چگونه میتواند تقویت شود و توسعه پیدا کند. اینکه به یک مناسبتی یک نفر را دعوت کنند و دو کلمه حرف بزنند کافی نیست. الان شما بگو من یک تعزیه خوب و فاخر را میخواهم در ایام عزاداری به مدت یک ساعت از سیما پخش کنم، موافقت نمیکنند. ما این راه را رفتهایم. آنگاه شما چه توقعی دارید که جوان ما با این هنرآشنا شود! درحالیکه ما میتوانیم از این فضا و هنر برای آشنایی بیشتر نسل جوان با دین و اهل بیت (ع) و مظلومیت این خاندان استفاده کنیم. چون تعزیه خودش یک رسانه مهم و تأثیرگذار است و میتواند پیامرسان باشد. ما از ظرفیتهای تعزیه غافل هستیم و آنگونه که باید بهرهبرداری نکرده و نمیکنیم. ما میتوانیم فلسفه قیام ابا عبداللهالحسین (ع) بلکه همه اهل بیت (ع) را در قالب تعزیه که قالب هنر است به دنیا عرضه کنیم. هر ایده و طرحی در قالب هنری مطرح شود، ماندگاری و تأثیر بیشتری خواهد داشت. اگر قرار است فلسفه قیام امام حسین (ع) و فلسفه عاشورا را برای دنیا تبیین کنیم چه بهتر که در قالب این هنر عرضه کنیم.
کدام آیین مذهبی ما در ایران بیشتر از تعزیه از شیوههای هنری استفاده میکند؟
هیچکدام. روضهخوانی، سینهزنی یا مداحی نمیتوانند به اندازه تعزیه از شیوههای هنر استفاده کنند. تعزیه بهاصطلاح مولتی مدیا است. مجموعهای از ادبیات فاخر، نمایش وزین، موسیقی فاخر، سوارکاری، لباس و پوشش و موارد مشابه است. همه اینها دستبهدست هم میدهند تا تعزیه شکل بگیرد. در این مدت ۴۰ سال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، تعزیهخوانی مواهب زیادی دید. از همه کسانی که دل در گروی تعزیه دارند تشکر میکنم و امیدوارم دوستان صدا و سیما هم با تعزیه آشتی کنند.