فرهنگ سازماني موضوعي است كه به تازگي در دانش مديريت و در قلمرو رفتار سازماني راه يافته است. به دنبال نظريات و تحقيقات جديد در مديريت، فرهنگ سازماني داراي اهميت روزافزوني شده و يكي از مباحث اصلي و كانوني مديريت را تشكيل داده است.جمعيتشناسان، جامعهشناسان و اخيراً روانشناسان و حتي اقتصاددانان توجه خاصي به اين مبحث نو و مهم در مديريت مبذول داشته و در شناسايي نقش و اهميت آن نظريهها و تحقيقات زيادي را بهوجود آورده و در حل مسائل و مشكلات مديريت به كار گرفتهاند. با بررسي كه توسط گروهي از انديشمندان علم مديريت به عمل آمده فرهنگ سازماني بهعنوان يكي از مؤثرترين عوامل پيشرفت و سازمانها شناخته شده است. بهطوريكه بسياري از پژوهشگران معتقدند كه يکي از دلايل موفقيت ژاپن در صنعت و مديريت توجه آنها به فرهنگ سازماني است.
فرهنگ سازماني بهعنوان مجموعهاي از باورها و ارزشهاي مشترك بر رفتار و انديشه اعضاي سازمان اثر ميگذارد و ميتوان نقطه شروعي براي حركت و پويايي و يا مانعي در راه پيشرفت به شمار آيد. فرهنگ سازماني از اساسيترين زمينههاي تغيير و تحول در سازمان است نظر به اينكه برنامههاي جديد تحول بيشتر به تحول بنيادي سازماني نگاه ميكند از اينرو هدف اين برنامهها تغيير و تحول فرهنگ سازمان بهعنوان زيربنا به بستر تحول است.
2) مفهوم فرهنگ
فرهنگ واژهاي است كه علماي علم اجتماع و پژوهشگران رشته مردمشناسي آن را به كار ميبرند و اين واژه از گسترش وسيعي برخوردار است و آنچنان مفيد واقع شده كه آن را در ساير علوم اجتماعي نيز به كار ميبرند. فرهنگ در قالب بحث تخصصي خود در حدود اواسط قرن نوزدهم در نوشتههاي علماي مردمشناسي پديدار شد و كاربرد علمي كلمه فرهنگ در اواخر قرن مذكور توسط تايلر (1917ـ1832) مردمشناس انگليسي صورت گرفت. يكي از مباني اساسي علوم رفتاري با رشته انسانشناسي آغاز ميشود و يكي از رشتههاي فرعي انسانشناسي، انسانشناسي فرهنگي است كه با مطالعه رفتار سازماني ارتباط نزديك دارد. انسانشناسي فرهنگي با رفتار مكتسبه انسانها كه از فرهنگ آنها تأثير ميگيرد و نيز با فرهنگ متأثر از اين رفتار سر و كار دارد. در واقع بدون فهم عميق ارزشهاي فرهنگي جامعه نميتوان رفتار سازماني را به درستي فهميد. نقشي كه فرهنگ در رفتار انسان ايفا ميكند، يكي از مهمترين مفاهيمي است كه در علوم رفتاري وجود دارد.
به صورت خيلي كلي مفهوم فرهنگ عبارت است از، كيفيت زندگي گروهي از افراد بشر كه از يك نسل به نسل ديگر انتقال پيدا ميكند. به عقيده ادگار شاين فرهنگ را ميتوان بهعنوان يك پديده كه در تمام مدت اطراف ما را احاطه كرده است مورد تجزيه و تحليل قرار داد. به نظر وي هنگامي كه فردي، فرهنگي را به سازمان يا به داخل گروهي از سازمان به ارمغان ميآورد ميتواند به وضوح چگونگي به وجود آمدن، جاي گرفتن و توسعه آن را ببيند و سرانجام آن را زير نفوذ خود درآورده، مديريت نمايد و سپس تغيير دهد. پژوهشگران مسائل فرهنگي، كاربرد فرهنگ را در دو زمينه بيان ميكنند:
فرهنگ در گستردهترين معني ميتواند به فرآوردههاي تمدن پيچيده و پيشرفته اشاره داشته باشد كه در چنين معنايي به چيزهايي مانند ادبيات، هنر، فلسفه، دانش و فنشناسي باز ميگردد.
در زمينه ديگر فرهنگ از سوي مردمشناسان و ديگر كساني كه انسان را بررسي ميكنند به كار ميرود در اين معني به آفريدههاي انديشه، عادات، اشياء عادي اشاره دارد كه در پي انباشت آنها سازگاري پيچيدهاي بين انسان و محيط طبيعي وي پديد ميآيد.
3 ) تعريف فرهنگ
فرهنگ در زبان فارسي معاني مختلفي دارد كه مهمترين آنها ادب، تربيت، دانش، مجموعه آداب و رسوم، علوم، معارف و هنرهاي يك جامعه است. از ديدگاه علمي تعاريف متعدد و متنوعي از فرهنگ ارائه گرديده كه در ذيل به برخي از آنها اشاره ميشود:
در فرهنگ فارسي عميد، فرهنگ عبارت است از دانش، ادب، علم، معرفت، تعليم و تربيت، آثار علمي و ادبي يك قوم يا ملت.
فرهنگ لغات وبستر، فرهنگ را مجموعهاي از رفتارهاي پيچيده انساني كه شامل افكار، گفتار اعمال و آثار هنري است و بر توانايي انسان براي يادگيري و انتقال به نسل ديگر تعريف ميكند.
به عقيده هافستد فرهنگ عبارت است از: انديشه مشترك اعضاي يك گروه يا طبقه كه آنها را از ديگر گروهها مجزا ميكند و در جايي ديگر، فرهنگ بهصورت مجموعهاي از الگوهاي رفتار اجتماعي، هنرها، اعتقادات، رسوم و ساير محصولات انسان و ويژگيهاي فكري يك جامعه يا ملت تعريف ميشود.
4) ويژگيهاي فرهنگ
با بررسيهاي زيادي كه از فرهنگهاي مختلف به عمل آمده، چنين به نظر ميآيد كه عليرغم تفاوتهاي موجود، همه فرهنگها داراي ويژگيهايي هستند كه تعدادي از آنها را ميتوان به شرح زير معرفي كرد:
فرهنگ آموختني است. فرهنگ خصوصيتي غريزي است و ذاتي نيست. فرهنگ نظامي است كه پس از زاده شدن انسان در سراسر زندگي آموخته ميشود.
فرهنگ آموخته ميشود. انسان ميتواند عادتهاي آموختهشده خود را به ديگران منتقل كند.
فرهنگ اجتماعي است عادتهاي فرهنگي، ريشههاي اجتماعي دارند و شماري از مردم كه در گروهها و جامعهها زندگي ميكنند در آن شريك اند.
فرهنگ پديدهاي ذهني و تصوري است. عادتهاي گروهي كه فرهنگ از آنها پديد ميآيد بهصورت هنجارها يا الگوهاي رفتاري، آرماني ذهني ميشوند يا در كلام ميآيند.
فرهنگ خشنوديبخش است. هر فرهنگي كه نتواند از عهده تعيين هدف اعلاي زندگي برآيد از برآوردن آرمانهاي عالي حيات نيز ناتوان است. عناصر فرهنگي تا زماني كه بر افراد يك جامعه خشنودي نهايي ميبخشد ميتوانند پايدار بمانند.
فرهنگ سازگاري مييابد. فرهنگ دگرگون ميشود و فرا گرد دگرگوني آن همراه با تطبيق و سازگاري است.
فرهنگ يگانهساز است. عناصر هر فرهنگ گرايش به آن دارند تا پيكري يكپارچه و به هم بافته و سازگار پديد آورند و اين سازگاري به زمان نياز دارد.
5) تعريف سازمان
اين موضوع كه بايد سازمان را بهعنوان نوعي فرهنگ به حساب آورد يعني سيستمي كه اعضاي آن استنباط مشتركي از سازمان دارند يك پديده نسبتاً تازه است. در گذشته تصور بر اين بود كه سازمان يك وسيله يا ابزاري منطقي است كه ميتوان با استفاده از آن يك گروه از افراد را كنترل و كارهاي آنها را هماهنگ كرد. اين سازمان داراي سطوح عمودي، دواير، سلسله مراتب اختيارات و از اين قبيل ويژگيها بودند. ولي واقعيت اين است كه يك سازمان بيش از اينها ست و مانند يك فرد داراي شخصيت است .هنگاميكه يك سازمان بهصورت يك نهاد درميآيد داراي نوعي حيات و زندگي ميشود كه با زندگي اعضاي آن متفاوت است و به خودي خود داراي ارزش ميشود. از اينرو هنگاميكه سازمان بهصورت يك نهاد درميآيد الگوي خاصي از رفتار مورد قبول همه اعضاي سازمان قرار خواهد گرفت كه در همه جاي سازمان به چشم ميخورد.
سازمان عبارت است از فرايند هاي نظام يافته از روابط متقابل افراد براي دست يافتن به هدفهاي معين. اين تعريف از پنج عنصر تشكيل شده است:
سازمان هميشه از افراد تشكيل ميشود.
اين افراد به طريقي با يكديگر ارتباط دارند و بين آنها روابط متقابل برقرار است.
اين روابط متقابل را ميتوان نظام بخشيد.
كليه افراد در سازمان داراي هدفهاي مشخصي هستند و بعضي از اين هدفها در عملكرد آنها اثر ميگذارند. هر فرد انتظار دارد كه از طريق همكاري در سازمان به هدفهاي شخصي خود نيز نايل شود.
اين روابط متقابل همچنين نيل به هدفهاي مشترك سازمان را ميسر ميكند و اعضاي سازمانها براي دست يافتن به هدفهاي فردي، حصول هدفهاي مشترك سازماني را دنبال ميكنند. با توجه به تعريف فوق، سازمان چيزي جز روابط متقابل بين افراد نيست و ساختار سازماني اين روابط متقابل را كه شامل تعيين نقشها، روابط بين افراد، فعاليتها، سلسله مراتب هدفها و ساير ويژگيهاي سازمان است، منعكس مينمايد
6) مفهوم فرهنگ سازمانی
فرهنگ سازماني موضوعي است كه بهتازگي در دانش مديريت و در قلمرو رفتار سازماني راه يافته است. فرهنگ از ديرباز براي شرح كيفيت زندگي جامعه انساني به كار برده ميشود. ولي درباره فرهنگ سازماني آنچه مربوط به كار و رفتار مردمان در سازمان است كمتر سخن گفته شده است.
از تركيب دو واژه فرهنگ و سازمان انديشهاي تازه پديد آمده است كه هيچيك از آن دو واژه اين انديشه را در بر ندارد. سازمان يك استعاره براي نظم و تربيت است درحاليكه عناصر فرهنگ نه منظم هستند و نه با نظم. فرهنگ كمك ميكند تا درباره چيزي جداي از مسائل فني در سازمان سخن گفته شود و باعث ميشود نوعي از روان همراه با نوعي رمز و راز پديد آيد. بنابراين ميتوان گفت فرهنگ در يك سازمان مانند شخصيت در يك انسان است.
فرهنگ سازماني پديدهاي است كه در سازمان است و همه اعضاء اتفاق نظر دارند كه يك دست ناپيدا افراد را در جهت نوعي رفتار نا مرئي هدايت ميكند. شناخت و درك چيزي كه فرهنگ سازمان را ميسازد، شيوه ايجاد و دوام آن به ما كمك ميكند تا بهتر بتوانيم رفتار افراد در سازمان را توجيه كنيم.
7) تعريف فرهنگ سازماني
مقصود از فرهنگ سازماني، سيستمي از استنباط مشترك است كه اعضاء نسبت به يك سازمان دارند و همين ويژگي موجب تفكيك دو سازمان از يكديگر ميشود. كريس آرجريس، فرهنگ سازماني را نظامي زنده ميخواند و آن را در قالب رفتاري كه مردم در عمل از خود آشكار ميسازند، راهي كه بر آن پايه بهطور واقعي ميانديشند و احساس ميكنند و شيوهاي كه بهطور واقعي با هم رفتار ميكنند تعريف ميكند. ميتوان گفت كه همه افرادي كه در اين زمينه مطالعه نمودهاند همگي توافق دارند كه فرهنگ؛
كلي است كه از مجموع اجزاي آن بيشتر است.
تاريخچه سازمان را منعكس ميكند.
به مطالعه انسانشناسي مانند رسوم و نهادها مربوط ميشود.
توسط گروهي از افراد كه يك سازمان را تشكيل دادهاند شكل گرفته است.
حركت آن كند و سخت است.
تغيير آن به سختي صورت ميگيرد.
با توجه به تعريف عنوانشده به اين نتيجه ميرسيم كه تقريباً تمامي پژوهشگران از فرهنگ سازماني بهعنوان مجموعهاي از ارزشها، باورها، عقايد، فرضيات و هنجارهاي مشترك حاكم بر سازمان ياد ميكنند. در واقع فرهنگ سازماني همان چيزي است كه بهعنوان يك پديده درست به اعضاي تازه وارد آموزش داده ميشود و آن بيانگر بخش نانوشته و محسوس سازمان است.