سرویس تاریخ جوان آنلاین - سمانه صادقی: برایان اچ. هوک مدیر برنامه‌ریزی سیاسی و مشاور سیاست‌گذاری مایک پومپئو وزیر امور خارجه امریکا که از۲۵ مردادماه به عنوان رئیس «گروه اقدام ایران» فعالیتش را آغاز کرده و مسئول راهبری، بازبینی و هماهنگی همه جوانب اقدامات مرتبط با ایران در وزارت خارجه آمریکا شده است در سال‌گشت عملیات ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ مدعی شد، دولت امریکا هیچ‌گونه نقش و فعالیتی در رخ داد این عملیات نداشته است. از این روی پای صحبت جناب آقای خسرو معتضد یکی از کارشناسان محترم عرصه تاریخ معاصر نشستیم تا در خصوص نقش امریکا در این عملیات به واکاوی اسناد بپردازیم. امید آنکه پژوهشگران را مقبول افتد.
به مناسبت سالروز ۲۸ مرداد برایان هوک در گفت و گویی به نفی نقش دولت امریکا را در به ثمر رسیدن عملیات ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پرداخته است. جنابعالی چقدر این مسئله را مبتنی بر حقیقت می‌دانید؟
تمام اسناد و گزارشات (CIA) بیانگر آن است که امریکایی‌ها صد در صد با انگلیسی‌ها در طرح (Ajax) همکاری کردند؛ لذا بنده به آقای برایان هوک در تاریخ نمره صفر می‌دهم و می‌گویم بروید مطالعه کنید تا بفهمید از زمانی که هندرسون به ایران آمد و با شاه صحبت و حتی کاندیدا معرفی کرد چه گزارشات و اسنادی باقی مانده است. در حقیقت انگلیسی‌ها طراحی و امریکایی‌ها عملیات ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ را اجرا کردند و بیشتر از یک میلیون دلار هم برای به ثمر رساندن این عملیات خرج نشد، در حالی که قرار بود هفت هشت میلیون دلار هزینه شود.
چه اسنادی در خصوص نقش امریکا در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ وجود دارد؟
کتابی هست به نام اسناد ملی امریکا در باره نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران که توسط مرحوم عبدالرضا هوشنگ مهدوی در سال ۱۳۷۷ به فارسی ترجمه شده است. در جلد دوم این کتاب در باره نامه‌ها و گزارش‌های هندرسون در خصوص شاه اسنادی آورده شده که گویای آن است که هندرسون (Loy W. Henderson) با شاه در باره برکنار کردن مصدق مذاکراتی داشته و از طریق علاء برای شاه پیغام می‌فرستاده است. شماره تلگراف تمام مکاتبات هندرسون در این کتاب آمده است. کتاب دیگری هم در مورد (CIA) هست به نام (CIA Documents) که در آن طبق اسناد (CIA) گفته می‌شود که امریکا در سال ۱۹۵۳ چه کرده است. این کتاب با مقدمه دکتر همایون کاتوزیان توسط دکتر غلامرضا وطن‌دوست چاپ شده است.
در این اسناد به چه نمونه‌هایی از نقش امریکایی‌ها در این عملیات اشاره شده است؟
در گزارش‌های وزارت امور خارجه امریکا آمده در ۱۴ مارس سال ۱۹۵۳ تقریباً اواخر اسفند سال ۱۳۳۱ هندرسون طی تلگراف سری ۱۳۶۹۲ گزارش می‌دهد ما هر چه سعی می‌کنیم نمی‌توانیم با شاه تماس بگیریم که او را تشویق کنیم. در ۸ ماه می‌سال ۱۹۵۳ هندرسون طی تلگراف دیگری به شماره ۱۴۳۵۶ گزارش می‌دهد در لحظات آخری که می‌رود و شاه را تحریک می‌کند، با مصدق هم ملاقات کرده و به مصدق می‌گوید شما با انگلیسی‌ها کنار بیایید که مصدق نمی‌پذیرد. هندرسون در تلگراف ۴۵۷۳ می‌نویسد مذاکرات امروز ۳۰ ماه می‌سال ۱۹۵۳ من با شاه ۸۰ دقیقه به طول انجامید. برای اینکه مذاکرات محرمانه بمانند، ملاقات در باغ کاخ صورت گرفت. بعد می‌گوید چرچیل به من ـ یعنی به سفیر امریکا ـ اجازه داده است که بگویم اگر شاه اختیاراتش را از دست بدهد یا کناره‌گیری کند یا بیرون انداخته شود، انگلیسی‌ها بسیار متأسف خواهند شد. در این ملاقات هندرسون با شاه صحبت می‌کند و از سرلشکر زاهدی نام می‌برد و می‌گوید ما به شما توصیه می‌کنیم سرلشکر زاهدی نخست‌وزیر شود. بعد هم می‌پرسد آیا سرلشکر زاهدی مورد قبول شاه هست یا نه؟ شاه جواب می‌دهد: «سرلشکر زاهدی یک غول روشنفکر آن‌چنانی نیست. زاهدی مثل ناصرالدین‌شاه زنباره است.» بعد می‌گوید با چند شرط او را به نخست‌وزیری می‌پذیرم. «اولاً از راه قانونی و پارلمانی نخست‌وزیر شود. ثانیاً پشتیبانی گسترده سیاسی مورد قبول امریکا و انگلیس باشد. امریکا و انگلیس در واقع باید آماده باشند بلافاصله پول و کمک اقتصادی کلانی را در اختیار دولت زاهدی قرار بدهند.» البته شاه می‌ترسید و به انگلیسی‌ها مظنون بود و می‌گفت نمی‌خواهم آلت دست سیاستمداران جاه‌طلب و بی‌صفت ایرانی شوم. نهایتا شاه می‌گوید من فکر نمی‌کنم زاهدی بتواند از طریق کودتا قدرت را در دست بگیرد. هندرسون هم موافقت انگلیسی‌ها را اعلام می‌کند و به شاه گوشزد می‌کند که نباید اجازه دهید مصدق همه کاره شود.
علت تردید محمدرضا پهلوی نسبت به عملکرد زاهدی در به ثمر رساندن کودتا چه بود؟
چون بسیاری از مشاغل کلیدی نظامی در دست دوستان سرتیپ امینی ـ برادر دکتر امینی ـ رئیس ژاندارمری و برادر دیگرش هم کفیل وزارت دربار بود.
چه عاملی سبب هم‌پیمانی امریکا و انگلیس در سرنگونی دولت مصدق شد؟
دولت امریکا در دوران بعد از جنگ جهانی دوم طرح ژنرال جورج مارشال (George Catlett Marshall Jr.) را پیاده و میلیون‌ها دلار خرج کرد تا اروپای غربی به دست شوروی‌ها نیفتد. در این دوران امریکا تمام مواد خوراکی، سوخت و نیازمندی‌های اروپای غربی و همین‌طور مواد نفتی برای سوخت منازل و کارخانجات و وسایل نقلیه را بلاعوض تأمین می‌کرد. در مقابل این کمک‌ها شرکت‌های بزرگ نفتی امریکا ـ (major)ها ـ توقع داشتند با بریتیش پترولیوم (British Petroleum:BP)، یعنی شرکت نفت انگلیس ائتلاف کنند و از منابع نفت ایران بهره‌مند شوند. این بود که به سرنگونی دولت مصدق علاقه‌مند شدند.
اجرای عملیات ۲۸ مرداد چطور برنامه‌ریزی می‌شود؟
جلسات متعددی بین نمایندگان وزارت امور خارجه انگلستان و وزارت امور خارجه امریکا با حضور نمایندگان (CIA) برگزار می‌شود و تصمیم می‌گیرند به خاطر عدم همکاری مصدق و افزایش فعالیت حزب توده در ایران و تظاهرات‌هایشان، عملیات نظامی انجام دهند. این عملیات «TPAjax» -آژاکس یعنی حمله- نام داشت و طراحی آن با انگلیس‌ها بود. البته قرار بود این عملیات در سال ۱۳۳۰ انجام شود، منتهی تا زمانی که دولت دموکرات ترومن (Harry S. Truman) بر سر کار بود با اجرای آن مخالفت می‌کرد.
علت مخالفت ترومن با انجام کودتا در ایران چه بود؟
وزیر خارجه امریکا ـ دین آچسون (Dean Gooderham Acheson) ـ و شخصی به نام جورج مک‌گی (George Crews McGhee)، چون خودشان شرکت نفت داشتند و به غارت نفت ایران توسط انگلیسی‌ها واقف بودند، با پل اتلی (Paul Attlee)، نخست‌وزیر انگلستان و کلمنت (Clement Attlee) مخالفت می‌کردند. اما پل اتلی نماینده حزب کارگر معتقد بود، چون زغال‌سنگ توسط ایشان قبلا ملی اعلام شده نباید در جای دیگری این اتفاق بیفتد. اما امریکایی‌ها در دوران آیزنهاور سیاستشان عوض شد. در واقع وقتی در اولین چهارشنبه ماه نوامبر سال ۱۹۵۰ آیزنهاور (Dwight D. Eisenhower) رئیس‌جمهور شد، جان فاستر دالس که عضو هیئت مدیره و مشاور حقوقی شرکت استاندارد اویل نیوجرسی بود به‌وسیله کارتل‌های بزرگ نفتی به او معرفی شد. پس از آن هم قرار شد کمپانی‌های بزرگ نفتی به دولت انگلستان کمک کنند؛ لذا در سال ۱۳۳۱ دولت انگلستان سعی کرد قوام‌السلطنه را سر کار بیاورد، ولی قیام عمومی مردم در ۳۰ تیر سال ۱۳۳۱ به انگلستان اجازه این کار را نداد؛ لذا قرار شد انگلستان با همکاری امریکایی‌ها این پروژه را به سرانجام برساند.
