سرویس سبک زندگی جوان آنلاین: یکی از ابزار‌هایی که امروزه بر روند زندگی‌ها به طور محسوس اثر گذاشته، فضای مجازی است؛ فضایی که در دهه اخیر به طور جدی وارد زندگی مردم ما شده و به رغم فراهم ساختن فرصت‌های جدید در زمینه‌های مختلف، تهدید‌هایی را نیز برای آنان به همراه داشته است. در این نوشتار سعی کرده‌ام با نگاهی قرآنی، به موضوع فضای مجازی و تأثیر آن بر زندگی‌مان بپردازم.
رسانه‌ای برای تبلیغ و ترویج افکار و عقاید
در آیات متعددی از قرآن و در روایات مختلف به اهمیت اخبار و تبلیغ و اثرگذاری آن بر فکر، روح و روان انسان‌ها اشاره شده است. یکی از مصادیق این رسانه‌ها را می‌توان فضای مجازی نام برد. به عنوان مثال خداوند متعال در آیه شریفه ۸۳ سوره مبارکه نساء در رابطه با اثرگذاری اخبار و نشر آن بر روح و فکر مردم می‌فرماید: «گروهى از منافقان و افراد ضعیف الایمان زمانى که خبرى از پیروزى و شکست به آن‌ها برسد بدون تحقیق، آن را شایع مى سازند و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان که قدرت تشخیص کافى دارند ارجاع کنند از ریشههاى مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا نبود همگى جز عده کمى از شیطان پیروى مى‌کردید.»
این در حالی است که اگر زمانی برای اثرگذاری بر فکر مردم از طریق شایعه‌کنندگان با نقل قول زبانی افراد را تحت تأثیر قرار می‌دادند، امروزه این زبان شایعه پراکنی و انتقال اخبار از طریق فضای مجازی در حال گسترش است. در روایات نیز اشاره شده است حرفی که نشر داده می‌شود، بدانید از طرف کیست، بعد سراغ آن گفتار بروید. امام محمد تقی (ع) در این باره می‌فرمایند: «هر کس به حرفهای سخنرانی گوش سپارد (و علاقه‌مند و متمایل به او باشد) بنده او شده است. پس اگر آن سخنور از خدا (و معارف و احکام او) سخن بگوید، شنونده، خدا را عبادت کرده است و اگر آن فرد از زبان شیطان (و هوى و هوس) سخن بگوید، شیطان را بندگی کرده است.»
محیطی برای اشاعه نیک و بد
در استفاده از این ابزار مهم، سه دیدگاه کلی وجود دارد. عده‌ای به کلی خود را از این فضا محروم می‌کنند و اجازه استفاده نمی‌دهند. این نوع برخورد نهایتاً مثل آتش نهفته‌ای است که زمانی شعله‌ور می‌شود و به ناچار انسان را گرفتار می‌کند. عده‌ای خود را در این فضا رها می‌کنند و بدون هیچ محدودیتی به هر قسمتی از این برنامه‌ها وارد می‌شوند و بهانه هم این است که باید انسان تخلیه شود و از اخبار و مسائل روز آگاه باشد. غافل از اینکه وابستگی به این محیط آثار مخربی دارد و حتی کسانی که خودشان این فضا را به وجود آورده‌اند برای ورود به آن محدودیت‌هایی از جمله محدودیت‌های سنی قائلند. اما دیدگاه متعادل این است که باید در این فضا بود، اما با مدیریت، شناخت و اشراف به فرهنگ استفاده از آن.
فضای مجازی محیطی اثرگذار است، پس در محیطی که هرگونه اتفاقی قابل پیش‌بینی است، باید مراقب بوده و مدیریت داشته باشیم. خدای متعال در آیه ۱۹ سوره نور با اشاره به تلاش عده‌ای برای به گناه کشاندن انسان‌ها و ترویج فساد اشاره کرده است که یکی از مصادیق مهم آن می‌تواند اشاعه گناه در بین مؤمنان در فضای مجازی باشد. کسانى که دوست دارند زشتی‌ها در میان مردم با ایمان شایع شود، عذاب دردناکى هم در دنیا و هم در آخرت برایشان وجود خواهد داشت، خداوند از عواقب شوم اینگونه گناهان آگاه است، اما شما نمىدانید. باید مواظب باشیم. فضای مجازی در عین حال که می‌تواند فرصت‌هایی را برای بشر ایجاد کند، در کنارش هم می‌تواند محیط‌های گناه را به روی انسان باز کند. این یعنی چاقوی دو لبه.
فرصت‌سازی یا فرصت‌سوزی؟
فضای مجازی از آنجا که به روز، جذاب و متنوع است، گاهی به یک نوع سرگرمی برای انسان‌ها چه کوچک و چه بزرگ تبدیل شده است، در حالی که غالباً انسان‌ها از فرصت عمر و چگونگی استفاده از عمر غافلند و بی‌شک اعتیاد به این فضا باعث تلف شدن عمر انسان می‌شود. در حالی که می‌توان به خوبی و در راستای اهداف واقعی از آن استفاده کرد.
در آیه ۷۷ سوره قصص آمده است: «نصیب خود را از دنیا فراموش نکنید.» در روایات یکی از مهم‌ترین مصادیق نصیب را فرصت‌های عمر انسان می‌داند. در تفسیر البرهان ذیل این آیه، این حدیث از امام علی (ع) آمده است: «صحت بدن، قوت فراغ بال، جوانی و نشاط خودت را در این دنیا در فضا‌های مختلف از بین نبر.»
بدون تردید اعتیاد به فضای مجازی، به صحت، نشاط، جوانی و در یک کلام فرصت عمر ضرر می‌زند و انسان را از آخرت خود غافل می‌کند. در روایات داریم از دست دادن فرصت‌ها در آینده برای انسان غصه و ناراحتی به وجود می‌آورد. در کتاب بحارالانوار از قول پیامبر (ص) آمده است: «ترک الفرص غصص؛ از دست رفتن فرصت‌ها غصه و اندوه را به دنبال دارد.» پس اگر در فضای مجازی خود و فرزندان را مدیریت نکنیم، آنان ما را مدیریت می‌کنند! در نتیجه فرصت‌سازی تبدیل به فرصت‌سوزی می‌شود.
برای پر کردن این خلأ فکری کنیم
برای مقابله با برنامه‌های مخرب باید برنامه‌های جذاب داشت. نمی‌شود از منکری نهی کنیم، اما معروفی را در مقابل آن معرفی نکنیم. آیه ۲۶۸ سوره بقره وقتی امر شیطان به فقر و فحشا را ذکر می‌کند بلافاصله به امر خدا به مغفرت و فضل اشاره می‌کند. در واقع این مطلب را منتقل می‌نماید که اگر جایی از بدی یک فضا و نهی از آن برای فردی گفته شد، باید دری را به روی او باز کرد تا اگر او را از کاری نهی کردیم به کار خوبی وارد کنیم. پس در صورت نداشتن جایگزین باز به مشکل بر می‌خوریم. «الشَّیْطانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ وَ یَأْمُرُکُمْ بِالْفَحْشاءِ وَ اللَّهُ یَعِدُکُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَ فَضْلاً وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیم:شیطان به شما وعده فقر مى دهد و شما را وادار به بدی‌ها مى‌کند و خداوند از جانب خود به شما وعده بخشش و فراوانى مىدهد و خدا وسعت‌بخش و داناست.» پس باید برای پر کردن این خلأ فکری کرد.
تشویق به سیر و سفر در زمین
فضای تفریح باید فضایی سالم باشد. فضای مجازی به رغم مزیت‌هایی که دارد برای تفریح انسان مضر است و سکون و بی‌تحرکی را در انسان به وجود می‌آورد، از این رو در مقابل این نوع تفریح انسان می‌تواند جایگزین‌های مناسبی را با برنامه‌ریزی در زندگی برای خود و فرزندان ایجاد کند. به طور مثال سفر‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت می‌تواند فضای نشاط را در خانواده ایجاد کند.
قرآن در آیه ۷۵ سوره غافر یکی از علت‌های عذاب دوزخیان را تفریح با گناه ذکر می‌کند. این عذاب‌ها به خاطر آن است که به ناحق در روى زمین شادى مى‌کردید و به شهوترانى سرگرم شدید. اما همین قرآن الگوی تفریح سالم را معرفی می‌کند. چهار مرتبه جمله «قل سیروا فی الارض» در قرآن ذکر شده است که به تشویق به سفر و سیر در زمین اشاره دارد.
خداوند در روایات، زندگی را به چهار بخش تقسیم کرده‌است که یکی از مهم‌ترین قسمت‌های آن تفریح سالم است. امام موسی کاظم (ع) در این باره می‌فرمایند: بکوشید که اوقات شبانه‌روزى شما چهار قسمت باشد:
۱-قسمتى براى مناجات با خدا ۲- قسمتى براى تهیه معاش ۳- قسمتى براى معاشرت با برادران و افراد مورد اعتماد که عیب‌هاى شما را به شما می‌فهمانند و در دل به شما اخلاص مى ورزند و ۴ - قسمتى را هم در آن خلوت می‌کنید براى درک لذت‌هاى حلال و تفریحات سالم و به وسیله انجام این قسمت است که بر انجام وظایف آن سه قسمت دیگر توانا می‌شوید.
*کارشناس مذهبی و پژوهشگر سبک زندگی
