محمد رضا هاديلو
تا همين يک دهه پيش بود که اعلام ميشد، برخلاف برخی از استان های کشور که تک محصولی هستند، مازندران به دلیل اقلیم خاصی که دارد مستعد پرورش انواع محصولات کشاورزی است و اين استان در 10 محصول برتر کشاورزی رتبه اول تا سوم را در سطح کشور به خود اختصاص داده است. اما در کمتر از 5 سال حالا بايد بشنويم "وضعیت بهره‌وری کشاورزی در مازندران غیرقابل قبول است و علاوه بر راندمان پایین مصرف آب، انتخاب محصولات نامتناسب با شرایط کشاورزی مازندران یا به عبارتی الگوی کشت نامناسب، سبب می‌شود که کشاورزی در این استان مقرون به صرفه نباشد.
***
کشت سنتی محصولات کشاورزی در اکثر بخش های ایران، انتخاب ناصحیح محصول متناسب با منطقه و دسترسی ناقص به تکنولوژی‌های روز دنیا از جمله سیستم‌ها نوین آبیاری باعث شده تا تولید و لذا بهره‌وری در سطح پایینی قرار داشته باشد.
حالا کارشناسان خاک و کشاورزی با اعلام هشدار درباره آینده کشاورزی در استان‌های شمالی معتقدند چنانچه این روند نزولی برای کشاورزی ادامه داشته باشد این صنعت در مازندران به خطر افتاده و در آینده نزدیک مازندران به یک وارد کننده محصولات کشاورزی بدل خواهد شد.
علیرضا عبداله پور يکي از اين کشاورزان است که به مشکلات عمده صنعت کشاورزی مازندران اشاره کرده و مي گويد: نبود زیرساخت‌های مناسب در بسترهای کشاورزی نظیر سیستم‌های آبیاری مدرن، استفاده نابهجا و بی رویه از کودهای شیمیایی، نبود حمایت از بازار محصولات کشاورزی و تغییر کاربری اراضی کشاورزی آسیب های جبران ناپذیری را عاید این صنعت ریشه‌دار استان کرده است.
وي با بیان این که برای یک سانتیمتر مربع از حاصلخیز شدن خاک به طور میانگین به 30 تا 100 سال زمان نیاز است، ادامه مي دهد: حضور نداشتن یا وارد نشدن مؤسسه به موضوع، اداره یا سازمانی که به طور جدی عهده دار حفاظت از منابع آب و خاک باشد کاملا مشهود بوده و نیاز به پاسداشت از فاکتورهای اصلی کشاورزی در این برهه از زمان ضروری است.
عبداله پور با اشاره به اندیشه و نگرش مردم و مسئولان درباره محیط زیست و منابع طبیعی یادآور مي شود: متاسفانه بسیاری از افراد جامعه به محیط زیست و منابع طبیعی به عنوان انفال عمومی نگاه نکرده و آن را میراثی برای آیندگان در نظر نمی‌گیرند.
وی اضافه مي کند: تبعات این نگرش اکنون سبب محدودیت کشت برنج در کشور به دلیل کمبود آب و خاک شده به طوری که از 31 استان تنها گیلان و مازندران مجوز ارائه این محصول را دارند.
* ساخت و سازها آفت اصلي صنعت کشاورزی
پائین بودن سطح تکنولوژی مورد استفاده کشاورزان به دلیل سنتی بودن شیوه تولید و همچنین پایین بودن کارایی به خصوص در بخش مدیریتی، بهره‌وری کشاورزی استان را کاهش داده است.
يکي از اعضاي هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، وضعیت بهره‌وری کشاورزی در استان مازندران را غیرقابل قبول ارزیابی کرده و مي گويد: علاوه بر راندمان پایین مصرف آب، انتخاب محصولات نامتناسب با شرایط کشاورزی مازندران یا به عبارتی الگوی کشت نامناسب، سبب می‌شود که کشاورزی در این استان مقرون به صرفه نباشد.
سیدعلی حسینی از عدم تمایل کشاورزان به پذیرش تکنولوژی مدرن در تولید محصولات به دلیل بالا بودن ریسک تکنولوژی یاد کرده و ادامه مي دهد: عدم آگاهی کامل کشاورزان به مسائل مدیریتی نیز عامل دیگری بوده که بهره‌وری را در این بخش پایین آورده است.
وي با بیان اینکه در اقتصاد مفاهیم کارایی و بهره‌وری متفاوت از یکدیگر تعریف شده‌اند، خاطرنشان مي کند: کارایی تولید حداکثر مقدار ممکن یک محصول با استفاده از مصرف مقدار مشخصی نهاده است به این معنا که اگر با استفاده از نهاده‌های موجود بتوان بیشترین سطح محصول را به دست آورد، کارایی در حداکثر مقدار خود قرار دارد.
به گفته محققان حوزه خاک شناسی، کاهش سطح زیر کشت محصولات کشاورزی و فشار جمعیت دو عامل تهدید کننده صنعت کشاورزی در مازندران به شمار مي آيند و تغییر کاربری اراضی کشاورزی که تا حدود زیادی در سنوات قبل انجام شد، باعث تخریب بسیاری از اراضی شد و صدمات زیادی را به بدنه این صنعت وارد آورد.
عبداله پور از ساخت و سازهای غیر مجاز در اراضی به عنوان آفت بزرگ صنعت کشاورزی نام برده و مي گويد: دادن مجوزهای غیرقانونی و استفاده نابه جا از زمین های کشاورزی برای گسترش زندگی شهری و روستایی با اعمال ساخت و ساز در آنها بزرگترین خسارت را به کشاورزی استان وارد آورد.
وي مقصر اصلی در کاهش سطح زیر کشت محصولات را مسئولان و متولیان حوزه کشاورزی دانست و تصریح مي کند: چنان چه حمایت از بخش کشاورزی توسط دستگاه‌های ذیربط به هر طریقی انجام می‌شد، هرگز کشاورز مازندرانی برای تبدیل اراضی خود وسوسه نشده و سود مکفی عاید از فروش محصولات می‌توانست وی را به پاسداشت و حفظ کشاورزی امیدوار کند.
اين کارشناس با نگاه ویژه به پدیده افزایش جمعیت و فشار بی رویه جمعیت مهاجر به استان به عنوان یک تهدید مي گويد: ظرفیت منابع طبیعی استان مازندران پذیرای این جمعیت شناور و مهاجر نبوده و مصداق آن را در ایام و فصول تعطیلات به عینه شاهد هستیم.
این کارشناس کشاورزی با یادآوری این که منابع آبی استان درست مدیریت نمی‌شوند، خاطرنشان مي کند: گرم شدن کره زمین، کمبود نزولات جوی، عدم هدایت اصولی آب های سطحی در مازندران باعث کمبود آب شرب برای ساکنان در برخی مناطق شده است، حال با وجود چنین مشکلاتی شاهد افزایش جمعیت مهاجر به استان هستیم و این موضوع عرصه را برای ساکنین شهرهای استان تنگ تر خواهد کرد.
وی هدر رفت آب در بخش کشاورزی را بین 80 تا 90 درصد عنوان و تاکید مي کند: عدم نگرش مدرن در صنعت کشاورزی و استفاده از تکنولوژی های روز دنیا در این صنعت باعث هدر رفت فراوان آب در این حوزه شده است.
عبداله پور با اشاره به فرمایش مقام معظم رهبری در مورد محیط زیست که فرمودند محیط زیست میراث آیندگان است و باید مورد توجه قرار گیرد، مي گويد: مسئولین و متولیان حوزه کشاورزی باید با به کارگیری از تجربیات کشورهای توسعه یافته در این صنعت به مدد این بخش آمده و توان حمایتی خود را افزایش دهند.
* خداحافظي کشاورزي با سرزمين هاي مازندران
بهره‌وری در کشاورزی و افزایش آن به معنای حداکثر سازی تولید محصولات کشاورزی در هر سطحی از مصرف نهاده های موجود مانند آب، ماشین‌آلات و غیره است که به همراه بهبود سطح تکنولوژی های مورد استفاده در کنار بهبود وضعیت سایر عوامل غیراقتصادی مانند جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی معنا پیدا می کند.
تغییر بهره‌وری به معنای تغییر کارایی همراه با تغییرات تکنولوژی و درجه اثربخشی است، یعنی هنگام افزایش بهره‌وری به دنبال دستیابی به بیشترین سطح محصول با توجه به تکنولوژی موجود و عوامل غیر اقتصادی موجود هستیم.
فاکتورهای اثرگذار بر بهره وری، تغییرات کارایی، تغییرات تکنولوژی و درجه اثربخشی هستند و کارایی که خود به سه بخش کارایی فنی، کارایی تخصیصی و کارایی اقتصادی تقسیم می‌شود، در صورت افزایش بهره‌وری نیز افزایش خواهد یافت.
استفاده موفق‌تر از تکنولوژی موجود و نیز مصرف بهینه‌تر نهاده‌های در اختیار کشاورز، موجب کارایی بهتر و بهره‌وری بیشتر است.
بهبود سطح تکنولوژی از جمله ماشین آلات کشاورزی مورد استفاده و در نهایت بهبود درجه اثربخشی از طریق استفاده از راهکارهایی که مانع تخریب محیط زیست یا فرسایش خاک شده یا هم راستا با توسعه پایدار باشند به طور مستقیم بهره وری کشاورزی را افزایش خواهد داد .
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با بیان اینکه استفاده از تکنولوژی مدرن از جمله سیستم‌های نوین آبیاری، ماشین‌آلات و تجهیزات کشاورزی اثر مثبت بر بهره وری تولید محصولات کشاورزی خواهند داشت، مي گويد: بهبود کارایی که می‌تواند به دنبال نزدیک شدن به تکنولوژی‌های موجود در دنیا و یا انتخاب درست سطوح مصرف نهاده رخ دهد، افزایش بهره وری در بخش کشاورزی را به دنبال خواهد داشت.
وی مي افزايد: همچنین حرکت از کشاورزی سنتی به مدرن می‌تواند از جنبه‌های مختلفی بر وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بخش کشاورزی اثرات مثبتی داشته باشد و به طور کلی کشاورزی مدرن می‌تواند تولیدات بیشتر و با کیفیت بالاتری را در بخش کشاورزی ایجاد کند.
استاد اقتصاد کشاورزی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری با اشاره به وضعیت موجود استفاده و مصرف آب استان در تولید محصولات نامناسب و غیر بهینه که متناسب با موجودی آب مازندران نیستند، تصریح مي کند: با توجه به مصرف آب با راندمان بسیار پایین به طور قطع کشاورزی در شرایط موجود به هیچ وجه اقتصادی نیست.
حسینی با اذعان بر اینکه اکنون راندمان مصرف آب در بخش کشاورزی مازندران در حدود 30 درصد است، مي گويد: همین الگوی کشت غیربهینه موجود را می توان با بهبود روش‌های انتقال و مصرف آب با 30 درصد حجم آبی که هم اکنون مورد استفاده قرار می‌گیرد، تولید کرد، بنابراین علاوه بر راندمان پایین مصرف آب، انتخاب محصولات نامتناسب با شرایط کشاورزی مازندران یا به عبارتی الگوی کشت نامناسب، سبب می‌شود که کشاورزی در این استان مقرون به صرفه نباشد.
