محمد رضا هاديلو
باران هاي بهاري آنقدر زياد بود که به مدت چند هفته در مناطق جنوب غربی، جنوب و شمال کشور آب زيادي را در دسترس قرار بدهد. بارش هايي که بر اساس برآوردهای موجود بین ۸۵ تا ۹۲ میلیارد متر مکعب روانه اين سرزمين ها کرد. رقم کم نبود و در مرور آن بايد گفت، ۸۵ تا ۹۲ میلیارد متر مکعب آب در عرض دو هفته وارد مناطق سیل‌زده شد. بر اساس اظهارات مسئولان مربوطه از این مقدار آب، حدود نصف آن کنترل شد و بقیه به نحوی از دسترس خارج شده و علاوه بر آن، باعث آسیب‌هایی هم شد. بخش قابل ملاحظه‌ای از آبی که از دسترس خارج شد، علاوه بر تلفات جانی، خسارات زيادي به زیرساخت‌ها، تأسیسات و محصولات کشاورزی وارد آورد، البته جان بیش از ۷۰ نفر از هموطنان را نیز گرفت که غیر قابل جبران است.
***
شايد همگان فکر کنند با فروکش کردن سيل، تمام مشکلات و معضلات هم به انتها رسيد اما بد نيست بدانيم سیل در حوزه کشاورزی محصولاتی مانند گندم، جو، کلزا، نیشکر، انواع درختان میوه و همچنین مرغداری‌ها و دامداری‌ها را تحت تأثیر قرار داد و فرسایش شدید خاک را به همراه داشته که بر اساس بعضی برآوردها تا ۵۰۰ میلیون تن از خاک ايران از بين رفته است.
بعضی مزارع، باغ‌ها و نیز دامداری‌ها کاملاً تخریب شد و سطح قابل توجهی از آن‌ها به خصوص در استان‌های خوزستان و گلستان هنوز غرقاب باقی مانده‌اند که بدون تردید این مزارع نیز عملاً بدون بازده هستند.
*22 اثر مخرب غرقابي بر روي زمين
وقوع سیل ناشی از عوامل طبیعی و انسانی است که عوامل طبیعی عمدتاً در رابطه شدت و مدت بارش‌ها مصداق پیدا می‌کند.
عوامل انسانی به مواردی مانند عدم هدایت آب‌های مازاد به تالاب‌ها، نبود سیستم هشدار سیل در مناطق کوهستانی، عدم اطلاع‌رسانی دقیق، ضعف آموزش کافی، عدم توجه به آمایش سرزمین ریسک محور و نیز فقدان سند جامع راهبردی مخاطرات زیست محیطی مربوط می‌شود.
عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد با بيان اينکه سیل در حوزه کشاورزی محصولات زيادي را از بين برده و موجب فرسايش شديد خاک مي شود مي گويد: به طور کلی، در شرایط غرقابی متابولیسم گیاه از تنفس هوازی به تخمیر بی‌هوازی تبدیل می‌شود، اثرات غرقاب بستگی به مدت زمان، عمق، تناوب غرقابی، کیفیت آب غرقابی، درجه حرارت در طول مدت غرقابی، مرحله رشد گیاه در زمان غرقابی و سرعت خشک شدن مزرعه دارد.
دکتر علیرضا کوچکی ادامه مي دهد: به عنوان مثال، در یک خاک غرقابی تا سه تن co2 در لایه شخم (۳۰ سانتیمتری) قابل ذخیره است و غرقابی به تنهایی ۲۲ اثر مخرب بر خاک دارد که از جمله شامل اثرات فیزیکی، بیولوژیکی، تغییرات الکتروشیمیایی، انتقال شیمیایی و تغییرات حاصل‌خیزی خاک است.
اين عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد معتقد است: اکسیژن برای تنفس گیاه لازم است تا بدین ترتیب ترکیبات انرژی‌زا که برای واکنش‌های حیاتی گیاه ضروری است را تأمین کند. کمبود اکسیژن باعث کاهش تنفس شده و مسیر تنفس به سمت تخمیر پیش می‌رود. اگرچه مقداری انرژی برای فعالیت‌های حیاتی در فرآیند تخمیر نیز تولید می‌شود، اما به طور کلی تولید انرژی تا ۹۵ درصد کاهش پیدا می‌کند و این امر باعث مرگ گیاه می‌شود.
وی ادامه ميدهد: در شرایط تخمیر در خاک، میکروارگانیسم‌های هوازی جای خود را به میکروب‌ها و باکتری‌های بی‌هوازی می‌دهند و موجب نیترات‌زدایی و افزایش تجمع دی‌اکسیدکربن شده و ترکیبات سمی دیگری مانند آلدهیدها، کتون‌ها، متان، اتانول و اسیدهای چرب در خاک تولید می‌شود.
کوچکی با بيان اينکه تخمیر باعث تولید بعضی ترکیبات شیمیایی مانند اسید لاکتیک و اتانول شده که برای گیاه مضر است. اسید لاکتیک روی PH سلول اثر می‌گذارد و آنزیم‌های سلولی را از بین می‌بر، تاکيد مي کند: شرایط غرقابی، میکرو ارگانیسم‌های خاک را نیز به علت کمبود نیتروژن از بین می‌برد و شرایط احیایی حاصل باعث می‌شود کلیه روابط تغذیه‌ای انرژی و هورمونی گیاه به هم بریزد.
وی ادامه مي دهد: بسته شدن روزنه‌ها، زردی و خشک شدن برگ، کاهش رشد برگ، کاهش جذب عناصر، کاهش سرعت فتوسنتز، کاهش ریشه و شاخ و برگ و حساسیت به بیماری‌ها از دیگر مشکلات ایجاد شده تحت تأثیر شرایط غرقابی در گیاهان است.
*مغزي کردن زمين جزو اولويت هاست
بعد از وقوع سيل بهاري در چند استان ايران، مزارع مورد بازدید در دو استان گلستان و مازندران به دسته تقسیم می‌شوند؛ آن‌هایی که حدود ۳۰ درصد صدمه دیده، آن‌هایی که ۵۰ درصد و یا بیش از ۵۰ درصد صدمه دیده‌اند.
آن‌هایی که ۳۰ درصد صدمه دیده‌اند قابل بازیافت بوده و اگرچه شرایط برای مصرف مواد افشانه‌ای روی گیاه از جنبه‌های مختلف مانند شرایط رشد گیاه، شرایط فیزیکی کار در مزرعه و جنبه‌های اقتصادی فراهم نیست، اما در این‌گونه موارد محلول‌پاشی نیتروژن روی برگ و یا مصرف نیتروژن در خاک می‌تواند تا حدودی کارساز باشد. به عنوان مثال، در آزمایش‌هایی که روی پنبه، ذرت، جو و سویا اجرا شده نتایج آن مثبت بوده است و یا مصرف نیترات کلسیم در جو نتیجه‌بخش بود.
عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در اين باره مي گويد: مصرف تنظیم‌کننده‌های رشد مانند سیتوکینین و امینوپورین (BAP ) در رشد گیاهان غرقابی مؤثر بوده است. محلول‌پاشی BAP همراه با اسید جیبرلیک در نخودفرنگی، گوجه فرنگی و همچنین استفاده از ABA اسید آبسیزیک در مواردی زنده ماندن را تا ۱۰ برابر افزایش داده است.
وی با بيان اينکه گوجه‌فرنگی از حساس‌ترین گیاهان نسبت به غرقابی است، ذرت و سبزیجات نیز بسیار حساس هستند. درجه مقاومت به غرقابی برنج، سویا، گندم، جو، کلزا، نخودفرنگی، لوبیا و عدس نیز بالاست، ادامه مي دهد: در دنیا برای زمین‌هایی که به نحوی سطح آب‌های زیرزمینی بالا است ارقام مقاوم به غرقابی تولید شده است. گیاهان غرقاب برای مقاومت معمولاً شروع به تولید ریشه‌های نابجا می‌کنند تا با ذخیره هوا در آن از اثرات سو ء غرقابی بکاهند.
کوچکي بيان مي کند: به طور کلی برای مزارع پس از برداشت محصول و رسیدن خاک به ظرفیت زراعی، هوادهی از طریق شخم، افزایش تقویت خاک از طریق مصرف کودهای نیتروژنه و تقویت بار میکروارگانیسم‌های خاک ضروری است.
*نتايج خوب از يک سيل بد
با وجود اینکه سیل در اغلب موارد خسارت‌های بسیاری به بار آورد، اما موارد خوبی مانند پرآب شدن تالاب‌ها، تأثیرگذاری در بخش کشاورزی و نیز مسائلی مرتبط با آن را دربرداشت.
اگر طی مدت بارندگی، می‌توانستیم راهکارهای بهتری برای مدیریت سیل در نظر بگیریم، قطعاً استفاده مطلوب‌تری از آن صورت می‌گرفت. وقوع سیل در استان‌های مختلف به دلایلی متعددی رخ داد و بر اساس آمار ارائه شده ۳۵ هزار میلیارد تومان خسارت بر مناطق سیل‌زده وارد آمده است.
رئیس دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به فعالیت تحقیقاتی دانشگاهیان، مي گويد: تحقیقات انجام شده در این زمینه به اندازه کافی نیست که بتواند جلو این حوادث را بگیرد، همچنین نکات مربوط به آبخیزداری که مورد تاکید اساتید دانشگاه بود کمتر توسط مدیران اجرایی مورد توجه قرار گرفته است.
دکتر احمد نظامی ادامه مي دهد: در ارتباط با سیل اخیر، فعالیت‌های بسیار خوبی انجام و نتایج خوبی ارائه شد، اما هنوز جای کار دارد. در بسیاری از موارد این جمله معروف که «ما در خانه رودخانه، خانه ساخته‌ایم مشکل‌ساز شد» مطرح شد در حالی که اگر این وضعیت وجود نداشت شاید خیلی بهتر از آبی که به دست آمده می‌شد استفاده کرد.
وي خاطر نشان مي کند:: سیل اخیر در بخش کشاورزی خسارت زیادی را به بار آورد و حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی بین ۲۵ تا ۱۰۰ درصد آسیب دیدند و برای کشاورزان مشکلات بسیاری به وجود آمد؛ بسیاری از آن‌ها بیمه نبودند که این موارد باید مورد توجه قرار گیرد.
اين مسئول با بیان اینکه کشاورزان به دو دلیل عدم تأمین هزینه یا عدم علاقه به سراغ بیمه محصول خود نرفتند، مي افزايد: اگر تأمین هزینه در نظر باشد دولت باید تسهیلاتی را فراهم کند و نیز باید فرهنگ استفاده از بیمه برای کشاورزان نهادینه شود تا در صورت وقوع حوادثی مانند سیلاب، شاهد کمترین خسارات باشیم.
بهر حال زمین‌های کشاورزی به این بارندگی نیاز داشتند، اما به دلیل عدم توجه به حریم رودخانه‌ها سیل اخیر موجب خسارت‌های بسیاری شد که یکی از موارد آن تخریب ساخت و ساز و پل‌های غیر مجاز در بستر رودخانه‌ها بود.
فراموش نکنيم مسائل آبخیزداری و تغییرات اقلیمی از جمله موارد مهمی هستند که باید به آن‌ها توجه داشت و در زمان بحران با عقل و درایت شرایط را مدیریت کرد.
