کتاب «هویتشناسی» مجموعه مقالات، مصاحبهها و سخنرانیهای موسی نجفی پیرامون نظریه هویت ملی در ایران و بازتاب آن در فرهنگ، تاریخ و سیاست است. نویسنده در ابتدای امر به معنای هویت پرداخته و مینویسد: «هویت عبارت است از مجموعه نگرشها، ویژگیها و روحیات که یک فرد را از دیگران متمایز میکند.»
نجفی که صاحب «نظریه تکوین و تکون هویت ملی ایرانیان» در کرسیهای نظریهپردازی است، هویت را دارای ذات واحدی دانسته که سایر عوامل در کنار این ذات معنا میشوند.
در ادامه «اسلام»، «زبان فارسی» و «منطقه جغرافیایی ایران» سه عنصر هویتی شمرده شده که در هر دورهای با توجه به آنچه در سیر تاریخی و بستر زمانی بر ایران رفته، لایههای مختلفی را شکل داده است.
نجفی با اشاره به این لایهها، لایه صفوی شیعی را به سبب تشکیل دولت ملی مستقل ایرانی بعد از ۹ قرن برجستهتر قلمداد میکند. نویسنده دولت جدید، عصر صفوی را نویدبخش چند سرآغاز و تحول بزرگ تاریخی میداند: «۱- ایران به عنوان کشوری مستقل و با حاکمیت سیاسی جدید خود را به دیگر کشورها معرفی کرد. ۲- مذهب واحدی در ایران حکمفرما شد و این مذهب واحد، بدون وابستگی به نظریه خلافت، مذهب اکثر مردم مسلمان ایران شد.۳- حاکمیت ایران با مذهب جدید و دولت و نظام مدنی نوین، در منطقه جغرافیایی ایران مرکزی اتفاق افتاد. ۴- زبان فارسی دری، زبان رسمی مکاتبات حکومتی و ملی شد.» «بدین ترتیب میان سه عنصر مذهب شیعه، زبان فارسی و منطقه جغرافیایی ایران، تناسب و نسبت جدیدی در قالب یک ملت و دولت مستقل شکل گرفت. در این راستا هر چند عناصر بسیار دیگری هم نقش داشتند، مهم این است که تمامی این عناصر و اجزا در خدمت یک کل به هم پیوسته قرار گرفتند و این روند بعد از پنج قرن تاریخی، همچنان لایه مرکزی و هسته اصلی هویت ملی ایران را تشکیل میدهد.»
واکاوی در مورد بحرانهای هویتی که ایرانیان در طول تاریخ با آنها روبهرو بودند، دلایل پذیرش اسلام از سوی ایرانیان و واکنش نسبت به بحران هویتی غرب و نقد و بررسی نظریههای رقیب از دیگر موارد مطرح شده در کتاب است. این کتاب توسط نشر آرما در ۲۷۶ صفحه منتشر شده است.