قناتها، به عنوان شاهکار مهندسی ایرانی هر جا که احداث شدهاند، آبادانی آن منطقه را به دنبال داشته و از گذشتههای دور، تمدنساز بوده و با طبیعت همزیستی بسیار خوبی داشتهاند. با این تفاسیر و در شرایطی که استانهای ایران با خشکسالی درگیر هستند، قناتها در حال از بین رفتن هستند. هم اکنون در استان گلستان حدود ۹۰ درصد منابع آبی در بخش کشاورزی مصرف میشود و بر اساس آمارهای رسمی بارشها در سال گذشته حدود ۳۶ درصد کاهش یافته است؛ بنابراین توجه به قناتها و احیای آن میتواند در جبران بخشی از کمبودها و کاستیهای موجود در تأمین منابع آب این استان مؤثر باشد. فراموش نکنیم هم اکنون حدود ۵۰۰ قنات با ظرفیت آبدهی متوسط سالانه ۴۰ میلیون مترمکعب در گلستان به ثبت رسیده که کار را برای زنده کردن و بهرهمندی از آنها راحتتر میکند.
بیتردید قنات یکی از شاهکارها و ابتکارات ایرانیان است که تقریباً از ۳ هزار سال قبل از آن استفاده شده و به ارث مانده است.
هم اکنون در کشور ایران حدود ۲۰ هزار رشته قنات دایر و تقریباً ۱۵ هزار قنات بایر وجود دارد که طول تونل بعضی از آنها به طور متوسط به ۷۵ کیلومتر میرسد و مجموع آبی که از آنها استخراج میشود برابر با ۵۰۰ متر مکعب در ثانیه یا ۱۵ میلیارد متر مکعب است.
طول قناتهای ایران از طول خط کمربندی دور زمین بزرگتر است و عمق برخی از چاههای قنوات شرق ایران خصوصاً در منطقه خراسان از ۴۰۰ متر تجاوز میکند، بهطوری که هانری گـبو مهندس فرانسـوی میگوید: «برج ایفل را میتوان در آن پنهان کرد.»
در حال حاضر بیشتر مناطق ایران با مشکل کم آبی مواجه هستند و همین مسئله به زندگی شهروندان و مشاغلی همچون کشاورزی و دامداری و حتی صنایع ضربه مهلکی وارد کرده است.
بحران کم آبی وقتی نمایانتر میشود که بدانیم استانهای شمالی هم درگیر این مسئله هستند. با این تفاسیر از گذشتههای دور سیستمهایی همچون حفر قنوات در مناطق مختلف فعال بوده که میتوانسته است حتی در کویریترین نقاط هم در تأمین آب مردم تاثیرگذار باشد.
بازسازی ۱۰۰ رشته قنات در سال جاری
گلستانیها که تا چند دهه پیش آب فراوانی داشتند با این حال از قناتها برای انتقال آب از بالا دست به دشتهایشان استفادهمیکردند.
ثبت صدها قنات با ظرفیت آبدهی متوسط سالانه ۴۰ میلیون مترمکعب در گلستان نشان میدهد دوباره میتوان با احیای آنها بهرهمندی از این سازهها را در خشکسالی فراهم کرد.
متأسفانه طی سالهای اخیر و در سایه بیتوجهی و سوءمدیریتها حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق با استفاده از موتورهای دیزل یا برق برای استحصال آب بیشتر از اعماق چند صد متری زمین و پر کردن قناتها از جمله مباحثی بود که ادامه حیات کاریزها را به مخاطره انداخت.
هرچند با توجه به وضعیت فعلی بارشها و خشکسالیها اندک قناتهای فعال در گلستان کفاف نیاز آبی استان را نمیدهند، اما با احیای مجدد آنها و بهرهگیری از تکنولوژی نوین و تلفیق روشهای سنتی با امروزی مانند آبیاریهای تحت فشار میتوان شاهد ارتقای بهرهوری از منابع آب موجود در استان گلستان بود.
با این حال ترمیم و مرمت قناتها که در سالهای اخیر به عنوان یکی از رویکردهای وزارت نیرو و جهاد کشاورزی در دست اقدام است تأثیرات بسزایی در بازگشت قناتها به دوران شکوفایی خود ایفا خواهد کرد.
۳۴۴ رشته قنات ثبت شده در گلستان وجود دارد که در کنار آنها ۱۵۰ رشته ثبت نشده هم شناسایی شده است.
در سال گذشته از محل اعتبارات ملی استان ۲۲ رشته قنات بازسازی و نوسازی و ۴ میلیارد تومان برای آن هزینه شده است.
به گفته مسئولان گلستان، در سال جاری هم ۴۵ میلیارد تومان برای نوسازی قناتها در نظر گرفته شده که تاکنون ۹ میلیارد آن تخصیص یافته است.
بر اساس برنامهها قرار است امسال ۱۰۰ رشته قنات در گلستان بازسازی شود که بازسازی و احیای ۱۲ رشته تاکنون آغاز شده است.
احیای قنوات با مقنیهای حرفهای
«حدود ۳ درصد آب مورد نیاز بخش کشاورزی استان گلستان توسط قنوات تأمین و از این سازهها سالانه افزون بر ۴۳ میلیون مترمکعب آب برداشت میشود.»
این بخشی از صحبتهای کارشناس طرح بازسازی و نوسازی قنوات گلستان است که میگوید: «۹۰ درصد قنوات گلستان در دشتها واقع شده و تخریب آنها باعث از بین رفتن زراعت میشود. همچنین آبدهی قناتهای گلستان که حدود ۷۰ رشته آن فصلی است از حدود دو لیتر تا ۶۰ لیتر بر ثانیه و عمق مادرچاه (اولین چاه) از پنج تا ۳۳متر نوسان دارد.»
حسین خیرآبادی با تأکید بر اینکه از مجموع قناتهای گلستان، ۱۸۰رشته دایر بوده و قدیمیترین کاریز استان هم با طول فعلی حدود ۲ هزار و ۵۰۰ متر و قدمت افزون بر هزار سال در روستای «سرکلاته» کردکوی همچنان پابرجاست، ادامه میدهد: «بیش از ۹۰ درصد قنوات استان در دشتها واقع شده که تخریب آنها باعث از بین رفتن اراضی کشاورزی حاصلخیز میشود.»
به گفته این مسئول، در مجموع اعتبارات سال گذشته ۵/۹ میلیارد تومان برای مرمت و احیای مجموعاً حدود ۳۰ رشته قنات پیش بینی شده بود که عملیات اجرایی نیمی از این قنوات در دست اقدام است. براساس آخرین آمارها حدود ۲۵ مقنی دارای رتبه پیمانکاری از سوی سازمان مدیریت هستند.
کارشناس طرح بازسازی و نوسازی قنوات گلستان میگوید: «احیا و مرمت قنات توسط مقنیان خبره انجام میشود و بیشتر مقنیان فعال فعلی از افراد میانسال و مسن تشکیل شده است و جوانان رغبتی برای فراگیری این فن و حرفه اصیل ایرانی از خود نشان نمیدهند.»
خیرآبادی تأکید میکند: «یک مقنی کاربلد باید در مباحثی مانند عملیات لایروبی و ریزشبرداری کوره قنات، بازکردن میله چاههای مسدود قنات، حفر میله چاه جدید، بغل تراشی و نوکنی کوره قنات، کول گذاری مسیر کوره قنات، طوقهچینی و در پوشگذاری میله چاههای قنات، چهار طاق زنی، لایروبی هرنج قنات و اصلاح و بازسازی مظهر قنات، خاکبرداری و خاکریزی اطراف میله چاهها تبحر داشتهباشد.»
وی تصریح میکند: «در حال حاضر عملیات مرمت و بهسازی قناتها با آورده ۱۵ درصدی مالکان و کشاورزان و ۸۵ درصدی دولت انجاممیشود.»