از ظاهرش پیداست متمول و سرمایه دار نیست، اما با جان و دل موکبی برپا کرده و هر آنچه در توان دارد، بی منت و با اخلاص عرضه کرده‌است؛ به وقت ظهر پشت بلندگو اینگونه زائران ایرانی حاضر را در مشایه دعوت می‌کند: «خوش آمدید، خیلی خوش آمدید، به کشور دوست و برادرتان عراق خیلی خوش آمدید، دو سال نبودید، امسال قسمت تان شده که به اینجا بیایید، زیارت‌تان قبول باشد، اگر حاج قاسم را دوست دارید، بفرمایید قیمه نجفی». این جملات را که در مسیر نجف به کربلا می‌توان هزاران مورد مشابه دیگر آن را دید، روایتگر یک حماسه عظیم است؛ حماسه‌ای که دو ملت را به هم پیوند زده و همه کارشکنی‌ها را هم خنثی کرده‌است. حاج قاسم سلیمانی، نه فقط یک استراتژیست برتر نظامی که یک ایده‌پرداز بی بدیل در برقراری پیوند‌های عمیق بین ملل مسلمان هم بود. نمود‌ها و نماد‌های این کار بزرگ حاج قاسم را می‌توان در اربعین و همین اظهارات موکب داران عراقی هم دید. حالا دیگر حماسه اربعین به یک پدیده تمدنی هم تبدیل شده‌است. در همین رابطه «جوان» با ابراهیم فیاض، استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران گفتگو کرده‌است.
ابراهیم فیاض در گفتگو با «جوان» درباره مناسک اربعین می‌گوید: ما بدون افغانستان و عراق به هیچ جایی نمی‌رسیم، چون جاده تمدنی ایران قبل و بعد از اسلام از آسیای میانه شروع می‌شود، وارد افغانستان می‌شود و بعد از آن ایران و بعد می‌رود عراق و از آنجا تا شمال آفریقا؛ یعنی ما اگر بخواهیم تمدنی داشته‌باشیم دو رکن مهم آن عراق و افغانستان است. من این موضوع را حوالی سال ۷۵ در سخنرانی در دانشگاه امام‌صادق (ع) مطرح و در آن زمان تأکید کردم به احتمال ۹۰ درصد امریکایی‌ها این محل‌ها را اشغال کنند، آن زمان صدام برسرکار بود و طالبان هنوز اینگونه نبود؛ دیدیم که هر دو اشغال شدند.
اسرائیل خود به خود رفتنی است
فیاض تصریح می‌کند: در آن زمان به شکل بنیادین مطرح کردم که ما سه چهارراه تمدنی اسلامی داریم که باید این سه چهارراه در اختیار قرار بگیرد تا تمدن اسلامی شکل بگیرد؛ یکی از آن‌ها فلسطین است که چهارراه بین آفریقا، خاورمیانه و اروپاست، یک چهارراه تمدنی عراق است که چهارراه بین خاورمیانه شمالی، ایران، شام و حجاز است و دیدیم که بعد از قصه صدام می‌خواستند داعش را در آنجا مسلط کنند. چهارراه بعدی افغانستان است که چهارراه بین ایران، روسیه، هند و چین است و شاهد هستید که امریکا هنوز هم این منطقه را ول نکرده‌است.
وی با اشاره به ناآرامی‌های اخیر در عراق می‌گوید: الان در عراق هم می‌خواهند خلأ قدرت ایجاد کنند و کاری که برخی از طرف‌های عراقی دارند از طرف عربستان و امریکا انجام می‌دهند، در ادامه همین هدف است. در شرایطی که افغانستان و عراق در حال رسیدن به روابط صحیحی با ایران هستند، در این چارچوب خود به خود اسرائیل هم رفتنی است.
این استاد دانشگاه تهران تأکید می‌کند: پس این جاده تمدنی باید شکل بگیرد و مسیر تمدنی ما در این جاده است؛ واقعیت این است که نه ایران بدون عراق ممکن است و نه عراق بدون ایران و هر دو وابسته هستند. البته در مورد افغانستان نیز این مسئله واقعیت دارد و طالبان نیز متوجه شده‌است که نظریه امنیتی او بدون ایران معنا ندارد؛ طالبان خودش شاهد بوده که نظریه امنیتی آن‌ها با ما تعریف شده‌است. زمانی که امریکا وارد افغانستان شد، تنها جایی که افغانی‌ها امنیت داشتند، ایران بود. الان در عراق هم می‌دانند نظریه امنیتی آن‌ها بدون ایران تعریف نمی‌شود و همانطور که برخی در این کشور طرفدار غرب هستند، افراد فهمیده در عراق به خوبی به این مسئله پی برده‌اند که در کنار ایران می‌توانند امنیت خود را تعریف کنند، چون اقتدار و پیشرفت آینده عراق نیز در ذیل همین مسئله است.
اقتدار اربعین، بالاتر از اقتدار مسلحانه
فیاض با تفکیک بین انواع اقتدار معتقد است: مهم‌ترین موضوعی که می‌تواند اقتدار واقعی ایجاد کند و بسیار بالاتر از اقتدار مسلحانه است، همین مناسک مشترک است که اکنون در اربعین متجلی می‌شود. شاهد هستیم اکنون حتی اهل سنت هم در حال پیوستن به این مراسم است. اگر شما دقت کنید پیوستن به این مراسم فقط مخصوص اهل سنت ایران نیست و حتی اهل سنت مصر، آذربایجان و ترکیه هم در حال پیوستن به این سیل جمعیت هستند و در حال ایجاد یک اقتدار عمومی است. امروز اردوغان نیز می‌داند آن کسی که او را از کودتا نجات داد، ایران با محوریت شهید حاج قاسم سلیمانی بود. در نتیجه این ساختار امنیت عمومی در جهان امروز و امنیت منطقه‌ای در مراسمی به نام راهپیمایی اربعین در حال تفسیر است. استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران با اشاره به ثمرات جامعه شناختی مراسم اربعین تصریح می‌کند: نکته مهم این است که مناسک مذهبی مدنیت ایجاد می‌کند. این یعنی اینکه عراق امروز امنیت عمومی خود را از همین مراسم اربعین به دست می‌آورد و همین موجب‌شده عراقی‌ها هر سال احساس هویت بیشتری داشته باشند. یک زمانی بود صدام و حزب بعث می‌خواستند با امنیت عربی نام خود را بالا ببرند و اقتدار پیدا کنند، امروز دیده اند که امنیت عربی به آن معنا دیگر فایده‌ای ندارد و امنیت اسلامی در حال ایجاد است که هر چند از بعد شیعی شروع شده ولی حتی اهل سنت نیز در حال پیوستن به آن هستند؛ یعنی الان امنیت منطقه‌ای خاورمیانه تابعی از مناسک اربعین است و این امنیت نیز مردمی است نه امنیت فرمایشی نظامی‌گری که در خوشبینانه‌ترین حالت صرفاً بومی است.
اربعین، امنیت‌زاست
فیاض می‌گوید: خود عراقی‌ها با همین مناسک اربعین در حال به دست آوردن امنیت خود هستند. برخی ساختار‌های داخل عراق که می‌خواستند امنیت از طریق نظامی گری باشد، با این مراسم اربعین مخالفت می‌کردند و مخصوصاً با ارتباط با ایرانی‌ها مشکل داشتند که از جمله آن‌ها صدام بود. حتی قبل از انقلاب صدام این مراسم را ممنوع اعلام کرده‌بود. داعش هم به همین دلیل با مراسم اربعین مشکل داشت. وقتی ما در اوایل دوره داعش به مراسم اربعین می‌رفتیم، می‌دانستیم که مراسم در حال از بین بردن مشروعیت داعش است. در آن زمان مثلاً سامرا امنیت نداشت، ولی اکنون امنیت پیدا کرده و حتی اهل سنت نیز وارد ساختار زیارتی سامرا شده‌اند که شهید حاج قاسم سلیمانی نیز خیلی برای این مسئله تلاش کردند.
وی تصریح می‌کند: این امنیت منطقه‌ای که اکنون مراسم اربعین در حال ساختن آن است، خود مقدمه ایجاد یک تمدن منطقه‌ای است و این تمدن در کنار چین که در حال ایجاد یک تمدن آسیایی است و همچنین درکنار روسیه که برای ایجاد تمدن مخصوص به خود تلاش می‌کند، قرار می‌گیرد. بر همین اساس است که دوگین، تئوریسین مشاور پوتین که مدتی پیش دختر او نیز ترور شد، سال‌ها پیش به راهپیمایی اربعین می‌آید و می‌گوید که این مراسم به سوی یک ساختار امنیتی و یک حرکت تمدنی است.
فیاض تأکید می‌کند: همین واقعیات است که موجب می‌شود دشمنان با روش‌های مختلف به دنبال ضربه‌زدن به اربعین باشند و دیدیم که در این ارتباط چه مقدار گزارش‌های دروغ ساختند، بمب‌گذاری کردند یا حتی تصادف‌ها را به عنوان بمب گذاری معرفی کردند تا موجب دلسردی مردم شوند. الان کشوری مانند عربستان می‌داند این مراسم در حال امنیت شکنی در مورد اوست، چون این کشور امنیت استبدادی، متمرکز، خارجی با نظامی گری دارد و زمانی که این راهپیمایی در عراق برگزار می‌شود مشروعیت یک دولت مقتدر، نظامی‌گر وابسته به خارج نابود می‌شود؛ به همین دلیل عربستان از راهپیمایی اربعین هراس دارد.
زبان مشترک، ارتباطات را مستحکم‌تر می‌کند
فیاض می‌گوید: نه‌تن‌ها پادشاهی دیگر منطقه مانند اردن از این مسئله هراس دارند، بلکه حتی امریکا نیز به طور جدی با این راهپیمایی مشروعیت خود را در عراق از دست می‌دهد و همین شرایط برای کشور‌های غربی هم در حال اتفاق افتادن است. به همین دلیل با روش‌های مختلف تلاش زیادی می‌کنند تا بین ایرانی‌ها و عراقی‌ها اختلاف ایجاد کنند و یکی از این روش‌ها موضوع ملیت است؛ در این شرایط کاری که باید انجام بدهیم، این است که باید ارتباطات میان فرهنگی را بین ایرانی‌ها و عراقی‌ها آموزش دهیم. در این خصوص شاهد بودم در شبکه قرآن و معارف برای ارتباط گیری زبان عربی آموزش می‌دهند که این خیلی عالی است و از طرف دیگر گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد فرهنگ ایرانی در عراق تأثیر گذاشته و در کنار اینکه ایرانی‌ها در تلاش برای آموختن عربی هستند، عراقی‌ها نیز تلاش می‌کنند فارسی بیاموزند و این ارتباطات را بسیار مستحکم می‌کند.
فیاض می‌گوید: موضوع بسیار مهم دیگر این واقعیت است که در میان اعراب مبنا بر میهمان نوازی است و حتی کشور‌های خلیج فارس از همین خاصیت عربی استفاده می‌کنند. کشور‌هایی مانند امارات و قطر به دنبال استفاده بسیار زیاد از این مزیت هستند یا حتی عمان که تلاش می‌کند با پزشکان ایرانی، قطب پزشکی خاورمیانه بشود و توریسم پزشکی جذب کند و برای این کار خودش را با ایران تعریف می‌کند؛ همانطور که امارات و قطر خود را با ایران تعریف کردند و البته این بد هم نیست و اتفاقاً بسیار هم عالی است. مشکل ما این است که مثلاً نمی‌گذاریم پزشک در ایران تولید شود، وگرنه همه این اتفاقات برای ما یک فرصت بسیار خوب محسوب می‌شود.
ابراهیم فیاض اربعین را نمونه‌ای از میهمان نوازی‌های عراقی‌ها می‌داند و تصریح می‌کند: نمونه بسیار مشخص این میهمان نوازی اعراب را در مراسم اربعین شاهد هستیم ولی نکته‌ای که در این زمینه وجود دارد لزوم رعایت آداب میهمانی در این مراسم است. این نیاز به تعریف نحوه ارتباط میان فرهنگی دارد؛ مثلاً وقتی چنین میهمان نوازی را شاهد هستیم نباید برای مدت زیادی در منزل افراد اقامت کنیم، هرچند آن طرف عراقی هر چه را در توان دارد برای میهمان خود ارائه می‌کند. باید به این آداب میهمانی توجه کرد تا موجب دلخوری نشود.
ضرورت عراق شناسی در دانشگاه‌ها
استاد دانشگاه تهران در ادامه می‌گوید: همه این‌ها به ما ضرورت نیاز به عراق‌شناسی و افغانستان‌شناسی را در دانشگاه هایمان نشان می‌دهد تا بتوانید ارتباطات میان‌فرهنگی خود را عمیق کنیم. مخصوصاً باید توجه داشته‌باشیم که عراق روز به روز در حال اقتصادی‌شدن است و این به دلیل اجبار شرایط زندگی آنهاست؛ مثلاً تا پیش از این عراقی‌ها مردم ما را مجانی می‌بردند، ولی اکنون نمی‌توانند این کار را انجام دهند و به همین دلیل باید رابطه‌های اقتصادی میان ایران و عراق در مراسم اربعین تعریف و پیشرفته شود. یکی از کار‌هایی اساسی که می‌توان انجام داد، این است که مثلاً از یکی از شهر‌های ما قرار است ۱۰ اتوبوس به مقصد کربلا حرکت کند، این ۱۰ اتوبوس باید آن قدر هماهنگی در مورد آن شده باشد که مشخص باشد در عراق و به کدام موکب خواهد رفت.
فیاض معتقد است: باید شرکت‌های هماهنگی بین ایرانی‌ها و عراقی‌ها به وجود بیاوریم تا اتوبوس‌های ما وارد کشور آن‌ها و اتوبوس‌های آن‌ها وارد کشور ما شود و عملاً رفت و آمد دو طرفه ایجاد شود. لازم است هر دو طرف را به هم ممزوج کنیم. یا مثلاً باید این الزام اعلام شود که همه استان‌ها در کربلا، نجف و کوفه هتل احداث کنند و از همین الان باید در همان محلات بیقوله نجف و کربلا شروع به ساخت و ساز کنیم. وقتی هتل‌های ایرانی در این محل‌ها احداث شود و مردم آن مناطق در این هتل‌ها مشغول به کار شوند، دیگر دشمن نمی‌تواند از روابط بین دو طرف سوءاستفاده کند.
پیوند اقتصادی ایران و عراق
فیاض تأکید می‌کند: همه این‌ها یعنی باید کارهای اقتصادی و برنامه‌ریزی‌های مدیریتی در ادامه مراسم اربعین آغاز کنیم و ارتباطات ایجاد شده را میان مردم دو طرف در اربعین باید عقلانی و اقتصادی کنیم. در این راستا حتی لازم است شهرداری کربلا و نجف با شهرداری تهران ارتباط برقرار کنند و مثلاً در حوزه ارتباط ریلی، رو‌زمینی یا شبکه فاضلاب شهری آن‌ها وارد شوند؛ از صادرات کالا تا فرودگاه مشترک باید با تمام امکانات موجود اقتصاد ایرانی و عراقی با یکدیگر ممزوج شود.
فیاض می‌گوید: در این میان کسانی که در عراق برای حضور ایرانی‌ها کارشکنی می‌کنند، باقیماندگان حزب بعث و رفتنی هستند. دلیل آن نیز این است که این‌ها یک مشت افراد خشن هستند، اما آن چیزی که در عراق شاهد هستیم، این است که این کشور در حال حرکت به سمت هنری‌شدن است. این خیلی نکته اساسی‌ای است. در عراق خشونت در حال سقوط و فکر در حال رشد است، حتی بهداشت مردم عراق نیز در کنار ایران در حال رشد است و تا چند سال دیگر آثار صدام، حزب بعث و افراد افراطی و موضوعیت افراد خشونت‌طلب در این کشور از بین می‌رود. همین قرائت از مدنیت که در کشور عراق در حال پا گرفتن است، این نوع افراد را کنار خواهد گذاشت و افرادی که اکنون در حال هنری عمل کردن هستند، جایگزین آن‌ها خواهند شد؛ مثلاً شما شاهد هستید که در یوتیوب و اینستاگرام آقای باسم کربلایی چه مقدار بیننده دارد و مردم عراق چه مقدار وی را قبول دارند.
وی در پایان تأکید می‌کند: من در دانشگاه‌های عراق شاهد بوده ام برای آن‌ها نیز سؤال است که چه اتفاقی در حال رخ دادن است. مردم عادی عراق تا صد‌ها سال دیگر نیز این مراسم اربعین را با عشق انجام می‌دهند و حتی تعریف می‌کنند، وقتی اهالی بصره به سمت کربلا حرکت می‌کنند، وقتی از موکب‌ها رد می‌شوند، در موکب‌ها بسته می‌شود، این‌ها دیوانه می‌شوند! حتی عراقی‌ها مطرح می‌کنند که بعد از پایان اربعین از روز اربعین تا ۲۸ صفر راهپیمایی از کربلا به سمت نجف انجام شود. این نشان می‌دهد حرارت این مراسم نه‌تن‌ها کاهش پیدا نکرده‌است، بلکه در حال افزایش نیز هست.
