در زمانی که قدرت آتش هوایی هنوز به این حد از تکامل نرسیده بود، توپخانه ارباب میادین جنگ بود. سال‌ها به این گونه بود تا زمانی که با ورود بمب‌های هواپرتاب هدایت‌شونده، انواع جنگنده‌ها و بالگرد‌های تهاجمی، به نظر می‌رسید دوران توپخانه رو به پایان است. اوج این نظریه در عملیات طوفان صحرا بود که قدرت هوایی ائتلاف و در رأس آن امریکا توان توپخانه عراق را به شدت سرکوب کرد و توپخانه عریض و طویل ارتش بعث عراق قدرت هیچ گونه عرض‌اندامی را نداشت. ارتش‌های بزرگ جهان که از یک سو به صورت سنتی بر قدرت توپخانه واقف بودند و از یک سو تجربیات جنگ‌های مدرن را پیش چشم داشتند، به دنبال راهکاری برای حفظ این ابزار ارزشمند در میادین نبرد بودند. راهکار آن‌ها افزایش حداکثری تحرک آتشبار‌های توپخانه بود، اما نه همچون گذشته بر منبای قرار دادن توپ روی خودروی زرهی بلکه این بار روی کامیون‌های چرخدار. گذشت زمان و وقوع جنگ‌های اخیر هم نشان داد توپخانه همچنان توان بسیار بالایی در جنگ دارد. جنگ در سوریه، سپس جنگ دوم قره‌باغ و اخیراً حمله روسیه به اوکراین نشان می‌دهد توپخانه همچنان مهم است، اما مهم‌ترین قابلیت برای توپخانه در جهان کنونی که در آن تهدیدات ضدآتشبار بسیاری وجود دارد، تحرک است.
تحرک به شیوه عمومی در توپخانه امروزی با نصب هویتزر روی یک شاسی و ایجاد امکان تعویض موضع سریع به صورت انفرادی توسط خود قبضه ایجاد می‌شود. سال‌ها تجربه جنگ‌های مختلف نشان داده بهترین سنگر یگان توپخانه قدرت تحرک آن است. در گذشته عمده هویتزر‌ها به صورت کششی ساخته می‌شدند. این هویتزر‌ها پشت کامیون یا نفربر‌های زرهی کشیده می‌شوند و برای استقرار نیاز به زمان زیادی دارند. در این دوران هویتزر‌های خودکششی محدود به انواعی با کالیبر‌های بسیار بالا بودند، مانند M- ۱۰۷ و ۲S۷ pion، اما دوران چنین توپ‌های عظیم‌الجثه‌ای دوام زیادی نداشت، به زودی و با پیشرفت تکنولوژی مشخص شد هویتزر‌های کالیبر متوسط ۱۵۵ و ۱۵۲ میلیمتری توان بهتری از انواعی مثل ۲۰۳ میلیمتری دارند. توسعه گلوله‌های بهتر و لوله‌های طویل‌تر برای انواع ۱۵۵/۱۵۲ میلیمتری باعث شد این کالیبر بتواند محدوده برد انواع بزرگ‌تر هویتزر‌ها را پوشش دهد. از طرفی دیگر چنین کالیبری سرعت اجرای آتش بسیار بهتری در اختیار کاربر قرار می‌داد. در مجموع این عوامل باعث شد در جهان امروزی تقریباً تمامی هویتزر‌های خودکششی در کالیبر ۱۵۵ غربی و ۱۵۲ شرقی ارائه شود. انواع ۱۲۲ میلیمتری نیز درصد بسیار کمتری از این نوع سلاح‌ها را تشکیل می‌دهند.
در ایران هویتزر خودکششی ابتدا قبل از انقلاب و از طریق خرید نظامی از امریکا وارد کشور شد. انواعی مثل هویتزر خودکششی ام ۱۰۹ در طول جنگ تحمیلی هشت ساله نیز عملکرد درخشانی داشت. تعداد اندکی هویتزر خودکششی ساخت کره‌شمالی هم در دوران جنگ به کشور وارد شد که تصاویر به‌کارگیری آن در دوران دفاع مقدس در فضای مجازی موجود است. در دوران پس از جنگ، خرید خارجی در این حوزه انجام نشد و چندین طرح توسط وزارت دفاع و جهادخودکفایی ارتش ارائه شد که به جز یک مورد مابقی وارد چرخه عملیاتی نشده است.
رعد ۱ که بر مبنای توپ خودکششی ۲S۱ محصول شوروی سابق ساخته شد، یکی از موارد ساخته‌شده توسط وزارت دفاع در دوران پس از جنگ است. این توپ دارای کالیبر ۱۲۲ میلیمتری و روی یک خودروی زرهی با شاسی شبیه نفربر‌های براق مستقر شده است. این توپ با برد ۴/۱۵ کیلومتر و سرعت آتش چهار تا پنج گلوله بر دقیقه به یک سامانه کنترل آتش نیمه‌خودکار هم مجهز شد. لوله توپ در رعد ۱ می‌تواند تا ۷۲ درجه بالای افق اجرای آتش داشته باشد.
«رعد ۲» توپ خودکششی موفق ایرانی
رعد ۲ دیگر پروژه وزارت دفاع در زمینه هویتزر‌های خودکششی شنی‌دار است که تنها مورد از چندین هویتزر خودکششی داخلی است که اطلاعات قطعی از وارد خدمت شدن آن منتشر شده است. این پروژه در دهه ۱۳۷۰ آغاز شد. رعد ۲ حاصل نصب یک برجک جدید تولید وزارت دفاع روی شاسی تانک تی ۷۲ است که در آن دوران، وزارت دفاع مشغول مونتاژ آن در داخل کشور بود.
رعد ۲ از یک توپ کالیبر ۱۵۵ میلیمتری بهره می‌برد که نسبت طول لوله به کالیبر آن ۳۹ است. رعد می‌تواند در هر دقیقه حداکثر تا چهار تیر گلوله شلیک کند، البته این رقم میزان حداکثر است و در شرایط جنگی نواخت تیر پایین‌تر است چراکه هم مهمات محدود است و هم با چنین نواخت شلیکی، لوله زودتر از بین می‌رود.
این توپ خودکششی به پنج خدمه نیاز دارد و وزن آن ۳۶ تن است. طول بدنه آن با احتساب لوله سلاح، کمی بیش از ۹ متر و عرض آن ۳۸/۳ متر است. رعد ۲ در نمونه‌های اخیر خود به یک موتور ۷۸۰ اسب بخار مجهز شده است که بیشترین سرعت حرکت ۶۰ کیلومتر بر ساعت را به آن می‌دهد. این توپ خودکششی با یک بار سوختگیری امکان حرکت تا ۴۵۰ کیلومتر را دارد. رعد ۲ در مقابل حملات شیمیایی و میکروبی مقاوم‌سازی و سامانه دید در شب هم روی آن نصب شده است. سامانه‌های مخابراتی پیشرفته ساخت داخل، نمایشگر و صفحه کنترل برای راننده و فرمانده، موقعیت‌یابی جهانی و سامانه تهویه مطبوع از دیگر تجهیزات رعد ۲ است.
رعد ۲ دارای سامانه گلوله گذار دستی است و توپ به کار رفته در آن دارای حداکثر برد شلیک ۱۸ تا ۳۰ کیلومتر بسته به نوع مهمات و امکان گرفتن زاویه بیشینه ۷۵ درجه است. در مقام مقایسه در برابر دو هویتزر خودکششی مانند مستا- اس روسی و k۹ کره‌ای که از تولیدات جدیدتری نسبت به رعد ۲ محسوب می‌شوند، این سلاح دارای نواخت تیر کمتری است. این مسئله به علت نبود سامانه بارگذار خودکار یا حداقل سامانه کمک بارگذار خودکار است که باعث می‌شود کل فرایند قرار دادن خرج و گلوله توسط نفر انجام شود و سرعت کار پایین بیاید.
مسئله دوم برد کم توپ این هویتزر در مقابل رقیبان خارجی تولید جدید خود مثل کا ۹ ساخت کره‌جنوبی است. برای مثال کا ۹ می‌تواند در برد ۱۸ تا ۵۴ کیلومتر اجرای آتش کند، در یک میدان نبرد زمانی که رعد ۲ و کا ۹ وارد دوئل توپخانه‌ای شوند، به طور مشخصی دست کا ۹ در انتخاب موضع و اجرای آتش ضدآتشبار به علت برد بالاتر آن باز‌تر است و رعد در چنین میدانی مغلوب حریف خواهد شد. این امر در بازار صادراتی هم جذابیت بیشتری برای توپ‌های تولیدی جدید ایجاد کرده است. برای افزایش برد نیاز به تغییر طراحی توپ و البته گلوله‌های بهتر است. با توجه به اینکه طراحی و تولید یک توپ جدید هزینه بالایی دارد، بهتر است گلوله‌های دوربردتری برای رعد طراحی شود که البته توسط تمام توپ‌های ۱۵۵ کشور قابل استفاده خواهد بود. دستاورد‌های سال‌های اخیر صنعت دفاعی کشور نشان داده است امکان توسعه چنین محصولاتی وجود دارد.
همانطور که اشاره شد رعد ۲ به سامانه کنترل آتش خودکار مجهز شده است. همچنین یک سامانه هواشناسی هم روی رعد ۲ مستقر شده است که برای افزایش دقت آتش به کار می‌آید. همین موضوع خود می‌تواند باعث بهبود کارایی و اثرگذاری رزمی رعد ۲ در میدان نبرد با افزایش دقت آتش و کاهش بار کاری خدمه شود. می‌توان رعد ۲ را به سامانه مرجع دهانه هم مجهز کرد که دقت آتش را بسیار بهبود می‌بخشد.
رعد ۲ زمانی در ایران ارائه شد که هنوز برخی سامانه‌های جدید دیجیتالی در کشور به تولید بومی نرسیده بود، ولی با توجه به نیاز کشور به چنین محصولی، تولید این سلاح گامی رو به جلو محسوب می‌شود. امروزه هم با ضعف‌هایی که در برابر محصولات شاخص این عرصه وجود دارد، با توجه به گسترش سامانه‌های متنوع با قابلیت به‌کارگیری روی ادوات زرهی که در کشور ساخته شده با تجهیز به گلوله‌گذار خودکار و سامانه هدفگیری خودکار با ارتباط امن با پهپادها و مراکز فرماندهی و نیز استفاده از گلوله‌های جدید، این سلاح می‌تواند در برابر رقبای خارجی حرفهای بیشتری برای گفتن داشته باشد.
توپ‌های کامیون‌سوار ایرانی
در ادامه توجه به ضرورت تحرک توپخانه، وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح یک هویتزر خودکششی دیگر در اوایل دهه ۱۳۹۰ رونمایی کرد که در کالیبر ۱۵۵ میلیمتر و البته این بار به صورت حامل چرخدار یا به اصطلاح سوار بر کامیون بود. در این پروژه از توپ ۱۵۵ میلیمتری HM-۴۱ که به صورت کششی در یگان‌های ارتش و سپاه عملیاتی بود، استفاده شد که تقریباً همان توپ مورد استفاده در رعد ۲ بود و مشخصاتی مشابه در زمینه نواخت تیر و برد آتش ارائه می‌کند.
هویتزر خودکششی کامیون‌سوار وزارت دفاع حاصل نصب توپ ۱۵۵ میلیمتری روی شاسی کامیون MAN است. این طرح مزایا و معایبی در برابر طرح رعد ۲ دارد. به طور خلاصه این هویتزر خودکششی کامیون سوار، هزینه تولید و کاربری به مراتب کمتری از رعد ۲ دارد چراکه کامیون MAN بسیار ارزان‌تر از شاسی تانک تی ۷۲ است، اما در عوض عیوبی هم در طرح مذکور مشاهده می‌شد.
بزرگ‌ترین ضعف این سامانه نبود بارگذار خودکار یا حتی سامانه کمک بارگذار است. اگر به تصویر توجه شود انتهای قبضه توپ در ارتفاع بالایی از سطح زمین قرار گرفته و بارگذاری هر گلوله ۱۵۵ میلیمتری که نزدیک ۴۰ کیلوگرم وزن دارد، در داخل آن کاری دشوار است و به سرعت خدمه را خسته می‌کند که در نهایت باعث پایین آمدن نواخت تیر هویتزر و البته دقت هدفگیری می‌شود چراکه خدمه خسته نمی‌توانند سامانه هدفگیری هویتزر را که آن هم به صورت دستی است به خوبی تنظیم کنند.
مورد دوم نبود حفاظت برای خدمه در برابر ترکش و انفجار است. این هویتزر با توجه به حداکثر برد ۳۰ کیلومتری خود در محدوده از منطقه عملیاتی مستقر خواهد بود که نزدیک به خط مقدم و زیر آتش دشمن است، از این رو به احتمال زیاد قرار است آتش ضدآتشبار دشمن را نیز تجربه کند. در این حالت اگر اصابت مستقیم صورت نگیرد، کابین حفاظت‌شده می‌تواند جان خدمه را در برابر ترکش حفظ کند. در نهایت این هویتزر وارد خدمت نیرو‌های مسلح جمهوری اسلامی ایران نیز نشده است و طرحی غیرعملیاتی به شمار می‌رود.
اما در ادامه صنایع شهید زَرهَرَن نیروی زمینی ارتش (نزاجا) هویتزری مشابه ارائه کرد که دارای مشخصات مشابه نسخه وزارت دفاع و همان توپ است که صرفاً روی شاسی چرخدار متفاوتی اجرا شده است. این طرح که با نام «عاشورا» شناخته می‌شود، فعلاً جنبه عملیاتی ندارد. گفته شده در آینده قرار است این هویتزر خودکششی به سامانه بارگذار خودکار مجهز شود که در این صورت ارزش عملیاتی بالایی پیدا می‌کند و می‌تواند در ترکیب با یگان‌های فعلی توپخانه نزاجا، جان تازه‌ای به آن‌ها در برابر نیاز‌های گسترده امروزی با توجه به ناامنی‌های کشور‌های اطراف بدهد.
در زمینه هویتزر‌های خودکششی چرخدار یکی از بهترین نمونه‌ها برای الگو‌گیری سزار ساخت فرانسه است. اگر چه طرح‌های شاخص‌تری مثل آرچر سوئدی وجود دارد ولی آرچر برای ایران بسیار گران خواهد بود و کمتر کشوری توان کاربری چنین هویتزری در تعداد مناسب را دارد. در مقابل، سزار با وجود مشخصات قابل توجه خود دارای پیچیدگی‌های به مراتب کمتری از آرچر است، به طور مثال، سزار از سامانه کمک بارگذار به جای بارگذار کاملاً خودکار استفاده می‌کند. در این سامانه گلوله توسط بازوی هیدرولیک بارگذاری می‌شود و خدمه تنها خرج را که وزن کمتری نسبت به گلوله دارد، بارگذاری می‌کنند که باعث می‌شود سرعت آتش سزار به شش تیر در دقیقه نیز برسد که اگرچه از آرچر دارای توان شلیک ۹ تیر در دقیقه کمتر است، ولی همچنان رقمی بسیار مناسب است، در عین حال پیچیدگی سامانه تمام خودکار نیز در سزار وجود ندارد.
اولین هویتزر متحرک ایرانی با گلوله‌گذار خودکار
در سال‌های اخیر یک توپ کامیون‌سوار جالب توجه دیگر نیز توسط جهادخودکفایی نیروی زمینی ارتش ارائه شده است که حیدر ۴۱ نام دارد. این سامانه اولین هویتزر خودکششی در ایران است که مجهز به بارگذار خودکار شده است. این کار توسط یکی از تیپ‌های ارتش جمهوری اسلامی انجام شده است و نشان می‌دهد در صورت تمایل به انجام این کار ظرفیت فنی نصب بارگذار حتی کاملاً خودکار در کشور وجود دارد.
در حیدر از توپ ۱۲۲ میلیمتری دی ۳۰ استفاده شده که دارای برد آتش نهایی ۲۱ کیلومتر است. در نسخه کششی و اصلی این توپ، خدمه ماهر می‌توانند به نواخت هشت تیر شلیک در دقیقه برسند که رقم قابل توجهی است، در بارگذار خود نیز احتمالاً نواخت تیر باید در همین حدود باشد.
توپ ۱۲۲ محدودیت‌هایی دارد، از جمله وزن کم ماده انفجاری گلوله و برد محدود آن، اما در عوض مزایایی نیز دارد، از جمله امکان تولید هویتزر‌های خودکششی با وزن کم و ابعاد مناسب که با هواپیما‌های ترابری به راحتی حمل شود و البته تحرک زیادی داشته باشد و در محیط‌های کوهستانی به سادگی تردد کند.
ایران می‌تواند مانند چین از دو نوع هویتزر خودکششی در کالیبر‌های ۱۵۵ و ۱۲۲ استفاده کند تا در محیط‌های مختلف بهترین نتیجه را کسب کند. ترکیب این توپ‌های پرتحرک با هدفگیری توسط پهپادها، کنترل و فرماندهی واحد منطقه‌ای یا همان تطبیق آتش و نیز گلوله‌های نقطه‌زن که در کشور ساخته می‌شوند و در شماره ۶۴۵۹ روزنامه جوان نمونه‌ای از آن‌ها معرفی شد، ترکیبی مرگبار و مناسب نیاز‌های روز در اختیار نیرو‌های مسلح کشورمان قرار می‌دهد. در حالی که امکان ساخت توپ‌های کامیون‌سوار همچون عاشورا و حیدر ۴۱ توسط صنایع داخل نیرو‌ها وجود دارد، وزارت دفاع هم می‌تواند با تأمین گلوله‌های پیشرفته و سامانه‌های جانبی لازم به ارتقای حداکثری این ادوات کمک کند، ضمن اینکه نیاز به توپ خودکششی سوار بر شاسی زرهی و با برد بالا همانند نمونه‌های روز دنیا که به برد ۵۰ تا ۷۰ کیلومتر می‌رسند هم وجود دارد که با توجه به کار علمی و صنعتی سنگین باید توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیرو‌های مسلح دنبال شود. ارزش بالای توپ‌های متحرک‌شده در نبرد‌های جبهه مقاومت در عراق و سوریه در برابر تروریست‌های چندملیتی هم در سال‌های اخیر تجربه شد که لزوم توجه جدی به تکمیل این قابلیت در نیرو‌های مسلح کشور را پررنگ‌تر می‌کند.
جنگ اوکراین با کشو روسیه نکته مهم داره تجهیزات آمریکا حداقل چند تا یا یکی از هر کدوم از سلاح های آمریکایی که به دست روسیه افتاده ببارید و از روش بسازیم 
