اعتقاد به مشارکت و حضور مردم در تمام عرصههای سیاسی- اجتماعی از عقاید همیشه ثابت امامین انقلاب اسلامی است، به طوری که در تاریخ شناختهشده سیاسی این سرزمین، این انقلاب اسلامی را باید نماد تمامعیار مشارکت مردم در عرصههای سیاسی دانست. به گفته امام خمینی، مردم این مرز و بوم هیچگاه در نظامهای سیاسی پیشین، نقش اساسی و روشنی نداشتند و حتی پس از مشروطه که ندای دموکراسیخواهی برخاسته بود نیز مردم در انتخابات (جز در پارهای محدود از زمانها) هیچ نقشی نداشتند (۱)، خصوصاً در دوره معاصر، سعی استبداد و استعمار همه این بود که مردم از صحنه سیاسی کشور دور بمانند و خواست واقعی آنها فرصت بروز اجتماعی نیابد و چنانچه بانگی بر اعتراض برداشته میشد، هزینه گزافی مصروف آن میشد. به عنوان نمونه، حاصل خیزش مردمی مشروطه حکومت مستبد رضاخانی شد که هر گونه آزادی را خفه ساخت یا نهضت ملی نفت که با کودتای امریکایی برچیده شد، اما انقلاب اسلامی به واقع انقلابی کاملاً مردمی بود؛ انقلابی که مردم خود سرنوشت خود را رقم زدند.
تأکید امام بر جمهوریت و آرای عمومی، برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی در ابتدای انقلاب، نهادینه کردن انتخابات در قانون اساسی و اتکای تمام نهادهای سیاسی قدرت بر آرا و حضور مردم و نیز برگزاری انتخابات در تمام شرایط سخت، حتی دوران آشوب ابتدای انقلاب یا در زمان دفاع مقدس و زیر بمباران رژیم بعث و نظایر آن به خوبی ایمان راسخ امام به مشارکت مردمی را نشان میدهد.
گذشته از موارد قانونی، در صحنه عمل نیز امام خمینی با تأسیس نهادهای مختلف مردمی، مشارکت مردم را نهادینه کردند که به عنوان نمونه، باید یاد کنیم از بسیج و سپاه پاسداران، جهاد سازندگی و کمیته انقلاب اسلامی که همگی از بطن جامعه برخاستهاند و هدف آنها تسهیل و تأمین مشارکت مردم در مسائل سیاسی و اجتماعی است.
یکی از عبارات پرکاربرد در زبان ایشان «حضور مردم در صحنه» بود که بارها و بارها آن را تکرار و تأکید میکردند و از آنها میخواستند حضور دائمی در صحنه داشته باشند. امام سرنگونی پهلوی و برقراری نظام اسلامی را محصول همین مشارکت و حضور دائمی میدانستند (۲) مانند اداره جنگ، حفظ نظام و جلوگیری از توطئهها و دهها مورد دیگر.
همچنین دقت در واژه «بسیج» و ابتکار در تأسیس آن در انقلاب اسلامی ایران به خوبی بیانگر عمق اعتقاد ایشان به مشارکت سیاسی است که اتفاقاً در سه سطح طرح کردهاند؛ «بسیج مردم ایران»، «بسیج مسلمانان جهان» (۳) و «بسیج مستضعفان جهان (۴).»
اصولاً در اعتقاد رهبر معظم انقلاب، مشارکت سیاسی و تعیین نوع سرنوشت و حکومت سیاسی از حقوق اولیه ملت شمرده میشود: «از حقوق اولیه هر ملتی است که باید سرنوشت و تعیین شکل و نوع حکومت خود را در دست داشته باشد (۵).»
مشارکت مردمی راهی به سوی فعال کردن نیروی عظیم تودهای است که در جریان مشارکت، موجبات آگاهی مردم از مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فراهم میشود. به طور طبیعی، مشارکت میتواند بیگانگی اجتماعی را به حداقل برساند و مانع ایجاد هر گونه اثرات منفی روانی و فکری در مردم مانند بیاعتمادی، بیتفاوتی، تکروی، نبود تعاون و توجه به منافع شخصی شود و در مقابل، موجبات تقویت توسعه همبستگی ملی را به مثابه مهمترین پایه امنیت داخلی فراهم میکند.
بیشک نظام اجتماعی- سیاسی، حاصل توافق افراد بر ارزشهای مشترک، به منظور نیل به پیشرفت و دستیابی به اهداف مشترک است، چنانکه توسعه انسانی در صدر اهمیت آن قرار دارد، بنابراین در استقرار سازوکارهای امنیت ملی پایدار و در تبیین ضرورت پرداختن به امنیت معطوف به اقتدار فرهنگی، نقش مردم بیش از هر مؤلفه سختافزارانه دیگری حائز اهمیت است چراکه برآیند مطلوب هر نظام سیاسی که چگونگی فضای امنیتی جامعه نیز متأثر از آن است، عبارت از میزان رضایتی است که آحاد مردم از عملکرد آن نظام در تعامل با محیط پیرامونی دارند.
در شرایط امنیت معطوف به اقتدار فرهنگی، زمینه بسط و توسعه آیینهای مدنی، باورهای مشترک و پیشگیری از ناهنجاریهای سیاسی و اجتماعی فراهم میشود و با تولید و بازتولید ارزشهای انسانی در جامعه، بالطبع سایر ارزشهای حیاتی که منافع ملی، اهداف ملی، امنیت ملی و... ترجمان آن هستند، تضمین خواهد شد. در غیر این صورت، با ایجاد گسست در مبانی اجتماعی- سیاسی و باورهای عمومی که نتیجه بلامعارض عدمپیوند و تعامل بین مردم و دولت است، امنیت ملی نیز در مقابل انواع آسیبها شکننده خواهد بود و در واقع حساسیتهایی که باید به طور متعارف و طبیعی حلوفصل شود، به تهدیدی مبدل میشود که کل نظام را با مخاطره جدی روبهرو میسازد. در اندیشه و سیره امام خمینی، بنیانگذار معظم انقلاب اسلامی، مشارکت مردمی به عنوان یک مسئله اصلی، اساسی و تعیینکننده در حوزه تعیین سرنوشت مشترک و عمومی مورد توجه و عنایت کامل قرار گرفته است. او با توجه به بنیانهای اسلامی، نگرش سیاسی خود و به پیروی از پیامبر اسلام (ص) و پیشوایان راستین او- که بیعت را راه ورود مردم به سیاست و مشارکت در تعیین سرنوشت خود میدانستند- بارها بر ضرورت ورود مردم در صحنه سیاست و تصمیمگیریهای اساسی جامعه در قالب نهادهای حکومتی تأکید کرده و آن را به عنوان بزرگترین عامل ثبات حکومت و ضامن حفظ امنیت در جامعه معرفی کرده است. برای نمونه ایشان تأکید دارند: «آگاهی مردم و مشارکت و نظارت و همگامی آنها با حکومت منتخب خودشان، خود بزرگترین ضمانت حفظ امنیت در جامعه خواهد بود (۶).»
مشارکت مورد نظر امام خمینی، مشارکتی همهجانبه و در تمام ابعاد و از سوی همه مردم جامعه است که او از آن، تحت عنوان مشارکت کامل همه مردم یاد میکند و اصلاحات جامعه، تأمین استقلال مملکت و آزادی مردم را در سایه آن میداند.
یکی از مهمترین نمادهای مردمسالاری دینی در جمهوری اسلامی ایران، شکلگیری آن بر پایه خواست و اراده مردم در فرایندی کاملاً مردمسالار است. هر چند مردم با حضور فراگیر و میلیونی خود در راهپیماییهای سرنگونی رژیم شاه، اراده خود را عملاً نشان داده بودند، اما امام خمینی (ره) اصرار داشتند تا فرایندی رسمی و همهپرسی، اراده مردم آشکار شود. جالب این است که این اراده نه فقط در همهپرسی قانون اساسی در فروردین ۱۳۵۸ که در کل این سال رخ نمود، به گونهای که در این سال در پنج انتخابات که در فصول مختلف سال برگزار شد، مردم ایران بارها به پای صندوق رأی رفتند و قریب ۷۲ میلیون برگه رأی در این پنج انتخابات به داخل صندوق آرا انداختند که نصابی بینظیر در تاریخ انقلابات دنیاست.
به طور کلی، مشارکت در نگاه امام خمینی، هم حق است و هم تکلیف و مسئولیت، بنابراین، چون حق مردم است، مردم نسبت به تحقق آن مکلف هستند، چون هر حقی منوط به تحقق تکلیفی است و هر تکلیفی منوط به وجود حقی. این است که در بیانات ایشان از مشارکت هم به عنوان حق یاد شده است (نظیر هر کسی، هر جمعیتی، هر اجتماعی حق اولیهاش این است که خودش انتخاب بکند) و هم به عنوان تکلیف که در عباراتی، چون «وظیفه شرعی» یا مکلف بودن مردم، به آن اشاره کردهاند. اگر بخواهیم به طور اجمالی عرصههای مشارکت مردم را در نظرگاه سیاسی امامین انقلاب اسلامی برشماریم، موارد زیر مورد نظر ایشان هستند:
- انتخابات
- حفاظت و پاسداری از نظام سیاسی جامعه و حکومت
- یاری در جهت حل مشکلات حکومت و نظام سیاسی
- نظارت بر حکومت و نهادهای آن و برخورد با خطاها و تخلفات
- تحقق اهداف، ارزشها و محتوای اساسی حکومت اسلامی و به طور کلی، تحقق اسلام در جامعه
- تعالی بخشیدن به اسلام و تحقق مقاصد این دین در جهان
- مقابله و برخورد با نفوذ و تهاجم بیگانگان و وابستگان آنها
- خدمت به همنوعان (سایر مردم)
- یاری مستضعفان در سرتاسر جهان، به ویژه جوامع اسلامی
- پیشنهادها و انتقادهای سازنده از مسئولان امور جامعه
- مشارکتهای اقتصادی در جهت پیشبرد امور جامعه و...
بر این اساس است که در موضوعات اجتماعیای همچون:
الف- کمکرسانیها
ب- فعالیتهای نیکوکاری
مشارکت ملی در مسابقه خدمترسانی در حوادث طبیعی و کمبودهای اجتماعی رشد چشمگیری یافته است. به عنوان نمونه میتوان به رشد ۳۰برابری میزان صدقات مردمی به کمیته امداد امام خمینی (ره) طی دو دهه گذشته اشاره کرد.
منابع:
۱. صحیفه امام، ج ۴، ص ۴۰۰ ج ۱۴، ص ۸۱ ج ۶، ص ۹۹.
۲. اینکه امام بارها میفرمودند «رمز پیروزی و تداوم آن وحدت کلمه است» به خوبی بیانگر اعتقاد کامل ایشان به حضور دائمی مردم است.
۳. صحیفه امام، ج، ص ۸۹.
۴. صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۱۶۰.
۵. همان، ج ۴، ص ۳۶۷.
۶. صحیفه امام، ۱۳۷۸، ج ۴، ص ۲۴۸،
۷. سالنامههای آماری سالهای ۱۳۷۷ تا ۱۳۹۹ ایران، مرکز آمار ایران و نیز پایگاه اطلاعرسانی کمیته امداد امام خمینی (ره).