کتاب اگرچه یک کالای استراتژیک در عرصه فرهنگ است، اما تولید یک کتاب ناشی از فعالیت چندین حوزه اقتصادی است که باعث می‌شود کتاب صرفاً یک مسئله فرهنگی نباشد. پرداخت یارانه به کاغذ یا به خریداران کتاب، مسئله‌ای است که نیازمند همان نگاه چند بخشی است. «جوان» در گفتگو با چند تن از ناشران و فعالان حوزه نشر، به موضوع یارانه کتاب پرداخته است.
محمد حسنی، مدیر انتشارات علمی و فرهنگی، در گفتگو با «جوان» در پاسخ به این سؤال که یارانه کتاب باید به کتابخوان‌ها برسد یا ناشر کتاب می‌گوید: «این موضوع تقریباً برای ۱۵، ۱۴ سال پیش است که کاغذ سهمیه‌ای وجود داشت و شرایط مانند امروز پیچیده نبود. آن زمان تصمیم گرفته شد برای جلوگیری از فساد و رانت، یارانه کتاب به مخاطبان داده شود و همین برگه‌های بن خرید کتاب که شاهد آن هستید، حاصل آن تصمیم بود. اما اکنون مهم‌تر از مسئله یارانه، مسئله بازار کاغذ است که دولت موظف به ساماندهی آن است. بحث خوبی برای افزایش تولید کاغذ به وجود آمده که نیازمند حمایت ویژه است. این حمایت باید از سوی دولت و به صورت یک مأموریت ویژه و انتصاب دستیار ویژه رئیس‌جمهور دنبال شود. مسئله کاغذ چندین وزارتخانه را درگیر خودش می‌کند از وزارتخانه‌های صمت، جهاد کشاورزی تا ارشاد و نهاد‌های مرتبط دیگر.»
حسنی با بیان اینکه ابتدا باید جایگاه کتاب برای دولت مشخص شود، می‌افزاید: «دولت باید به این نتیجه برسد که کتاب و کاغذ کتاب یک مسئله راهبردی است. البته از نظر ما راهبردی است، زیرا مردم و نخبگان جامعه با آن درگیر هستند و کتاب زیرساخت فرهنگ کشور را شکل می‌دهد.»
مدیر انتشارات علمی و فرهنگی تأکید می‌کند: «به نظر من ابتدا دولت باید روی مسئله تولید کاغذ تمرکز کند و تا پیش از رسیدن تولید داخلی به حد مطلوب با واردات کاغذ از صنعت نشر حمایت کند. دولت حتی می‌تواند با ارائه راهکار‌های اقتصادی مثلاً در بخش‌هایی مانند واردات خودرو، بخشی از سود واردات یا هزینه گمرکی را که برای واردات خودرو در نظر گرفته شده، به بخش کاغذ اختصاص دهد.»
این فعال حوزه نشر با طرح چند سؤال در خصوص فعالیت‌های نهاد‌های قانونگذار در عرصه فرهنگی می‌گوید: «باید دید چه میزان از جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی در خصوص کتاب و مسئله کاغذ بوده است و چه مصوباتی در این خصوص داشته است؟ چقدر برای شورای عالی انقلاب فرهنگی کتاب و کاغذ کتاب دارای اهمیت بوده است؟ آن زمان می‌شود درباره روش‌های کمک دولت به بخش کتاب و کاغذ بهتر نظر داد.»
مردم کتابخوان، کتاب خوب را می‌خرند
مهدی فیروزان، فعال باسابقه حوزه کتاب، مدیر مؤسسه «شهر کتاب» و عضو شورای سیاستگذاری سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز در گفتگو با «جوان» می‌گوید: «شرایط کشور به نحوی شده است که دولت حتی در حال برداشتن یارانه‌ها از روی مواد غذایی مثل برنج، روغن و مرغ است و همه چیز در حال نزدیک شدن به قیمت‌های جهانی است. تجربه نشان داده که پرداخت یارانه به هر کدام از بخش‌های انتشار کتاب یا خرید کتاب، فسادآور است. به نظر می‌رسد دولت باید به جای اینکه در این بخش‌ها هزینه کند، روی کتابخوان شدن مردم سرمایه‌گذاری کند.»
فیروزان با بیان اینکه هم اکنون همه مراکز فرهنگی جامعه از مدارس گرفته تا دانشگاه‌ها و مساجد در اختیار دولت است، ادامه می‌دهد: «هر نوع سازماندهی مباحث فرهنگی در اختیار دولت است و باید پرسید که چرا در نظام آموزش و پرورش ما مسئله کتابخوان شدن بچه‌ها دیده نشده است، در حالی که ما نیاز داریم از سن پیش دبستانی کودکان را با کتاب و کتابخوانی آشنا کنیم. زمانی که این اتفاق رخ دهد، بحث خرید کتاب در بحث عرضه و تقاضا پیش می‌رود و خوانندگان کتاب، با پرداخت قیمت واقعی کتاب آن را تهیه خواهند کرد.»
وی با برشمردن اختصاص یارانه کاغذ به ناشران می‌گوید: «در صورت پرداخت یارانه به ناشر، ما شاهد کتاب‌سازی به جای تألیف کتاب هستیم. بحث کیفیت پایین کتاب‌ها و کپی‌کاری پیش می‌آید.»
این فعال حوزه کتاب در پایان تأکید می‌کند: «همان‌طور که با حذف یارانه‌ها در بخش‌های مختلف هم‌اکنون مردم با قیمت‌های جهانی مایحتاج خود را تهیه می‌کنند، در صورت ایجاد فرهنگ کتابخوانی حاضر خواهند بود که قیمت واقعی کتاب را پرداخت کنند.»
سازمان‌های متولی تولید کتاب پالایش شوند
علی محمد مؤدب، نویسنده و مدیر مؤسسه شهرستان ادب، در پاسخ به سؤال «جوان» در خصوص بهترین راه ارائه یارانه در بخش کتاب، می‌گوید: «قاعدتاً در شرایط فعلی ارائه یارانه به بخش مخاطب هم ساده‌تر اجرا می‌شود و هم پایش آن راحت‌تر است.»
مؤدب می‌افزاید: «کنترل پرداخت یارانه کاغذ به ناشران سخت‌تر و در عین حال نیازمند یک هوشمندی است که آثار منتشر شده را بررسی کنند و ببینند آیا مورد نیاز مخاطب بوده است یا نه. این کار نیازمند ایجاد شورا‌های علمی است که بر کار ناشران نظارت کند. البته با بوروکراسی فعلی اینکه چنین شورایی ایجاد شود و دارای کارایی باشد نیز مسئله دیگری است.»
این نویسنده و مدیر فرهنگی در ادامه می‌گوید: «عملکرد سازمان‌هایی که متولی تولید و ترجمه کتاب هستند باید مورد بررسی قرار گیرد؛ سازمان‌هایی که برای انجام فعالیت‌های فرهنگی مرتبط با کتاب بودجه می‌گیرند تا نیاز‌های مردم را برطرف کنند. چه نظارتی روی مدیریت این سازمان‌ها بوده است؟ چگونه عملکرد آن‌ها پایش شده است؟»
مؤدب با بیان اینکه بگذارید به این مسئله بپردازیم که در ۴۰ سال گذشته تولید در خصوص دو بال فرهنگی انقلاب اسلامی یعنی عدالت‌خواهی و توحید چه میزان کار فرهنگی در حوزه هنر و ادبیات انجام شده است، می‌گوید: «آیا دقت شده که در طول این ۴۰ سال چه مسیری طی شده و اگر نقاط قوتی بوده چرا تقویت نشده و اگر ضعف‌هایی وجود داشته است چرا آن را اصلاح نکرده اند؟»
وی با اشاره به اینکه اغلب مدیران بخش کتاب، بدون داشتن تخصص و کارنامه موفق، مسئولیت گرفته‌اند و در نهایت با یک کارنامه متوسط از این بخش خارج شده‌اند، تأکید می‌کند: «برخی‌ها هم نزدیک به ۲۰ سال است که در عرصه کتاب فعال هستند، بدون اینکه کارنامه قابل قبولی داشته باشند. باید پیش از پرداختن به مسئله کتاب به موضوع مدیریت در حوزه کتاب پرداخت و وضعیت مدیران آن را مشخص کرد.»
آنچه از سخنان فعالان فرهنگی حوزه نشر کتاب مشخص است، هیچ‌کس از شیوه‌های پرداخت یارانه بدون پشتوانه علمی حمایت نمی‌کند و حتی آن را فسادزا می‌دانند. به نظر این فعالان می‌توان به جای پرداخت یارانه، از روش‌های جایگزین مانند ترویج فرهنگ کتابخوانی و همچنین نظارت دقیق بر سازمان‌های متولی انتشار کتاب استفاده کرد.
