رویداد عظیم انقلاب اسلامی ایران به دلیل اهمیت و آثار آن درخور خوانش از جنبههای گوناگون است. هم از این روی برخی مؤسسات تاریخپژوهی کشورمان به آن پرداختهاند. اثر تاریخی- پژوهشی «محرم ۱۳۵۷ در آئینه اسناد» در زمره تحقیقاتی از این دست بوده که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی نشر یافته است. ناشر در دیباچه خویش بر این اثر در باب محتوای آن چنین آورده است:
«انقلاب اسلامی ایران همانگونه که از عنوان اسلامی آن برمیآید، ریشهای کاملاً اسلامی و مبتنی بر آموزههای دینی و مذهبی دارد. نهضت اسلامی در سال ۱۳۴۲، همزمان با ماه محرم آغاز گردید و امام خمینی با بهرهگیری از فضای معنوی محرم، مردم مسلمان ایران را برای رویارویی با اقدامات ضدمذهبی رژیم پهلوی به صحنه مبارزات کشاند، به ویژه آنکه در جریان مبارزات، جنایات رژیم با وقایع کربلا و مصائبی که به اهل بیت (ع) رفته بود، تطبیق داده میشد. به طور مثال، حمله به مدرسه فیضیه قم به غارت خیام تشبیه میگردید. در سالهای تبعید امام خمینی (ره) از ایران و با گسترش خفقان حاکم بر جامعه، ساواک قبل از فرارسیدن ایام ماه مبارک رمضان، محرم و صفر با انتشار اسامی کسانی که نمیتوانستند به منبر بروند از فعالیت روحانیان و وعاظ مبارز جلوگیری میکرد! با این حال شاگردان امام همواره خود را موظف به روشنگری جامعه میدانستند. در پی حوادث سالهای ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ که با رجعت غریبانه حاجآقا مصطفی خمینی آغاز گردید و در ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷ به اوج خود رسید، رژیم پهلوی در سراشیبی سقوط قرار گرفت و آخرین ضربهها به پیکر آن توسط مردم و رهبری حضرت امام در ماه محرم سال ۱۳۵۷ وارد آمد. تظاهرات تاسوعا و عاشورای ۱۳۵۷ در نوزدهم و بیستم آذرماه و نیز تظاهرات اربعین آن سال، نویدبخش فجر انقلاب اسلامی و طلوع نظامی مبتنی بر اسلام بود. مرکز اسناد انقلاب اسلامی بر اساس رسالتی که بر دوش دارد، برای تبیین ریشههای انقلاب اسلامی به انجام و انتشار پژوهشی بر اساس اسناد موجود در آرشیو خود با عنوان: محرم سال ۱۳۵۷ به روایت اسناد اقدام نمود که وضعیت شهرهای مختلف ایران در محرم سال ۱۳۵۷ را ارائه میدهد.
منصور خلیلی، مؤلف اثر نیز در دومین مقدمه بر این مجموعه اسناد در باب اهمیت خوانش نقش ماه محرم و عزاداری حسینی در ایجاد و توسعه انقلاب اسلامی مینویسد:
«انقلاب اسلامی به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران یا حتی مهمترین آن دارای مقاطع و برهههای سرنوشتساز مخصوص به خود است؛ مقاطعی که انقلاب را در مسیر کامیابی و پیروزی قرار داد. یکی از مهمترین این مقاطع که تأثیر شگرفی در پیروزی انقلاب اسلامی و سرنگونی رژیم سلطنتی در ایران داشت، ماه محرم است. در این ماه حرکت انقلاب، متأثر از حرکت انقلابی و بزرگ امام حسین (ع)، شتاب بیشتری گرفت و با تجمع مردم در مساجد برای برگزاری عزاداری سیدالشهدا (ع) و یارانش، انقلابیون به خصوص واعظین، خطبا و روحانیان انقلابی، توانستند با ایراد خطبه و سخنرانیهای متعدد، پیام امام و انقلاب را به آنها برسانند و آنها را آگاه نمایند و مردم را در راه مبارزه علیه رژیم پهلوی، ثابتقدم سازند و مردم نیز با تأسی از فداکاری امام حسین (ع) و یارانش در روز عاشورا، برای فداکاری در راه انقلاب و حتی شهادت در این راه، مهیاتر شدند. این آمادگی را میتوان در تظاهرات و درگیریهایی که در این ماه میان مردم و رژیم رخ داد- مانند درگیریهای روز اول محرم- مشاهده نمود. از بعد سیاسی نیز حرکت انقلاب در این ماه از شتاب بیشتری برخوردار بود و این شتاب باعث گردید دولت نظامی ازهاری که رژیم به عنوان آخرین راهحل برای نجات خویش به آن متوسل شده بود در اثر امواج خروشان انقلاب در ماه محرم، متلاشی شود و بعد از برگزاری تظاهرات باشکوه مردم در روزهای تاسوعا و عاشورای محرم ۱۳۵۷ ش و قطعنامه مؤثر، کوبنده و تعیینکننده آن- که خواسته مردم را مبنی بر بازگشت امام، سرنگونی رژیم سلطنتی و برقراری حکومت اسلامی اعلام میکرد- شاه و حامیان خارجیاش مطمئن شدند عمر رژیم سلطنتی به پایان رسیده است و شاه با حمایت حامیان خارجیاش، تلاشهای خود را برای برپایی یک حکومت غیرنظامی و خروج خود از کشور آغاز نمود. در واقع میتوان گفت تحولات، تظاهرات و درگیریهای ماه محرم بود که سرنوشت شاه، رژیم سلطنتی و انقلاب را مشخص نمود. این اثر اسنادی تلاش میکند اهمیت حوادث درگیریها و تظاهرات رخداده در ماه محرم و نقش آنها را در موفقیت و پیروزی انقلاب روشن نماید. این پژوهش سندی تلاش میکند اسناد مربوط به حوادث درگیریها، تظاهرات، اعلامیه و از این قبیل را در محرم ۵۷ ارائه کند. اسناد فوق از مجموعه چند صد برگ سند که عمدتاً از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی استخراج گردیده، انتخاب شدهاند. تلاش برای یافتن اسنادی در این باره از مراکز تخصصی دیگر، تقریباً ناموفق بوده و مراجعه به آنها، نتیجه خاصی در بر نداشت! اسناد استخراج شده از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی نیز تفکیک و اسناد تکراری، غیرمربوط و... جدا و بقیه برای درج در پژوهش انتخاب شده است. با توجه به اینکه اکثر این اسناد، گزارش مأموران ساواک از اشخاص و رویدادها بودند، بعضاً بسیار ناخوانا و بدخط بوده و همین امر، دشواری خواندن و تصفیه و تفکیک اسناد را دوچندان میساخت.»
مؤلف در ادامه این مقدمه، چند و، چون تنظیم و تدوین این اثر را به قرار ذیل شرح داده است: «تحقیق دارای دو بخش میباشد: بخش اول مدخل پژوهشی است که خود از سه فصل تشکیل شده است. در فصل اول که نگاهی اجمالی به عزاداری محرم در طول تاریخ و تأثیر آن بر تحولات سیاسی نام دارد به بررسی سیر اجمالی برگزاری عزاداری سیدالشهدا (ع) از آغاز تا سال ۱۳۵۷ میپردازد و خود از دو قسمت تشکیل شده است. در فصل دوم به بررسی روزانه تحولات درگیریها و اتفاقات ماه محرم ۱۳۵۷ از ابتدا تا انتها به خصوص دو تظاهرات تعیینکننده روزهای تاسوعا و عاشورا در سرتاسر کشور، پرداخته و سعی شده با ارائه جزئیات برای خوانندگان، اهمیت حوادث این ماه در سرنگونی رژیم و پیروزی انقلاب ترسیم شود. از آنجایی که روز اربعین را باید به طور طبیعی دنباله حوادث ماه محرم محسوب نمود، در انتهای فصل به تظاهرات این روز در تهران و دیگر نقاط کشور پرداخته شده است. در فصل سوم - که فصل پایانی بخش اول این پژوهش محسوب میگردد- به پیامدهای ماه محرم در حوادث انقلاب پرداخته شده است و تأثیر آن را در حوادثی، چون شکست دولت نظامی ارتشبد ازهاری، فرار شاه از ایران، قطع امید حامیان خارجی رژیم از آن و سرانجام بازگشت امام و پیروزی انقلاب اسلامی بررسی نمودهایم. بخش دوم این تحقیق، بخش اسنادی است که در آن منتخبی از اسناد محرم و اربعین ۱۳۵۷، شامل اعلامیههای امام خمینی درباره این ماه و حوادث آن، تعدادی اعلامیه از اشخاص و جماعتی دیگر، گزارشهای ساواک از تظاهرات مردم و... آورده شده است. در پایان پژوهش نیز تعدادی عکس و ضمائم دیگر درج شده است. در پایان بر خود لازم میدانم از تمامی کسانی که در تهیه و تنظیم این اثر مرا یاری رساندهاند، علیالخصوص کارکنان محترم کتابخانه، بخش اسناد و قسمت پژوهش مرکز اسناد انقلاباسلامی کمال تشکر را کرده و برای آنها آرزوی توفیق نمایم.»