سرویس تاریخ جوان آنلاین: در واپسین روزهای سال گذشته، از مستند «نائب الامام» - که به روایت ادوار گوناگون حیات عالم مجاهد، حضرت آیتالله العظمی سیدنورالدین حسینی هاشمی میپردازد- رونمایی شد. به همین مناسبت و در مقال پی آمده، فرزند آن بزرگ به روایت زمینهها و پیامدهای یکی از مهمترین اقدامات سیاسی و اجتماعی وی، یعنی تأسیس حزب برادران پرداخته است. امید آنکه تاریخپژوهان معاصر و عموم علاقهمندان را مفید و مقبول آید.
پیش از ورود به مبحث اصلی، ابتدا به طرح دو واقعه بزرگ در زندگی پر ماجرای مرحوم حضرت آیتاللهالعظمی سیدنورالدین حسینی هاشمی شیرازی (رضوانالله تعالی علیه)، پیش از ظهور و علنی ساختن تشکل حزب برادران میپردازیم. با تأکید بر اینکه هر کدام از این دو رویداد، در زمان خود بسیار تعیینکننده بوده و درحالیکه فقط با اخلاص میسر شدهاند، بر دامنه نفوذ آن شخصیت الهی در متن جامعه و اعماق وجود مردم، به شدت افزودهاند.
واقعه نخست: اجرای حکم حد شرعی بر کارمند رسمی کنسولگری انگلیس
زمان رویدادی که از آن سخن میرود، اندکی پس از بازگشت آیتالله شیرازی از نجف اشرف و دقیقاً مقارن با سال نخست سلطنت رضاخان است. دشواری تصمیم درباره چنین اقدامی، در آن شرایط خاص تاریخی، بسیار شاخص مینماید و بیهیچ تردید، در ریشهداری و گسترش پیوند معنوی مردم با آن چهره ممتاز، نقش اساسی داشته است. حال به حساسیت و ارزش حادثه بیندیشید: «اجرای حکم حدشرعی شرب خمر، بر کارمند رسمی کنسولگری انگلیس، در سال اول به سلطنت رسیدن پهلوی!»
هر چند در تبعید دوم آیتالله شیرازی پس از قیام و شهادت آیتالله حاجآقا نورالله نجفی اصفهانی-که با زندان در تهران و شرایط سختتری نسبت به تبعید اول همراه بود- مردم شیراز نتوانستند تحرک انقلابی قابل ملاحظهای داشته باشند، زیرا در آن زمان از فرط استیلای رضاخان، نفس در سینه مردم حبس شده بود و شیراز و استان فارس نیز در زیر چکمه نظامیان وابسته به پهلوی و استاندار ارتشی فارس، فضایی پراختناق داشت، نفوذ معنوی و ایمان و اعتقاد مردم این شهر به آیتالله شیرازی، سبب شد که بیش از سه ماه، شهر شیراز به حالت تعطیل درآیدکه چنین واکنشی در این مدت طولانی، در تاریخ معاصر ایران (و شاید جهان) بینظیر بوده است! با اندکی تأمل و دقت، به این نتیجه میرسیم که این حمایت شگفتآور مردمی، همه و همه ثمره حرکت انقلابی و موفق آیتالله شیرازی، در اجرای حد بر عامل اجنبی و چهره وابسته به کنسولگری انگلیس، در سال اول سلطنت رضاخان بوده است.
واقعه دوم: چیرگی نظری بر احمد کسروی تبریزی
احمدکسروی، روشنفکرنمای غربباوری بود که با داشتن سابقه اندک حوزوی و در عوض تأثیرپذیری بسیار از مفاهیم وارداتی غربی، به بیایمانی و ناباوری به محکمات اسلام و تشیع رسیده بود. او اعتقادات جدید خود را که محتوایی جز تکرار آثار قرن نوزدهم غرب نداشت، راز نجات مردم ایران و بلکه بشریت انگاشته و تکلیف خود را، ترویج این عقاید باطل میدانست. او به گمانهها و اندیشههای خود (هر چند نامستدل و بیپایه بودند) به مرور، سامانی اغواگر و حقیقتاً «نادان فریب» بخشیده بود که به ویژه نسل جوان بیاطلاع را به شدت تحتتأثیر قرارداده و با ذهن و احساسات آنان، به خوبی بازی میکرد. انتشار نشریه پیمان، سرآغاز گردآوری همپیمانان او بود که پس از چندی، آنان را در حزب نوساخته خود، یعنی «باهماد آزادگان» گردهم آورد و در این مرحله -که از عناصر وابسته به باهماد، برای خود محافظین مسلح برگزیده بود- نشریه «پرچم» را منتشر کرد که به گمان او و پیروانش، برافراشتن پرچم انقلابی نوین، در اندیشه مردم ایران بود! اما در حقیقت آنچه او میپراکند و منتشر مینمود، عامل بحران اعتقادی در نسل جوان و تخریب و انهدام و ویرانگری اساس فرهنگ ملی- مذهبی ما بود. پایان راه او انتشار کتاب «ورجاند بنیاد» بود که «کتاب مقدس!» او به شمار میآمد و این نوشته، فراهم نمودن تکیهگاه ذهنی جدیدی بود، برای عموم منحرفین! در این مرحله، غرور، عجب و خودشیفتگی مضاعف او سبب شد در روزنامه کیهان - که در آن زمان کثیرالانتشارترین و مؤثرترین روزنامه کشور بود- رسماً روحانیت شیعه را به مبارزه طلبیده و برای مناظره کتبی، اعلام آمادگی نماید. در اینجا آیتالله شیرازی، دیگر سکوت را جایز ندانسته و به میدان آمد و در ضمن پرسش و پاسخ و گفتوگویی کتبی و علنی، موفق شد رشته پندارهای او را از هم گسیخته، ضعف علمی و اطلاعات دینی و مذهبی او را برملا نموده و در برابر چشم متفکرین و اهلنظر او را مستأصل و مغلوب نماید! پیروزی آن بزرگمرد دانشور بر کسروی، چنان هیجان مثبت و عمیقی را در قاطبه متدینین بهخصوص فضلای روحانیت برانگیخت که تا نیم قرن، خاطره شکست کسروی در برابر سیدنورالدین حسینی شیرازی، در حافظه علمای اعلام و اساتید و دانشمندان حوزههای علمیه و جامعه روحانیت و متدینین آگاه و پژوهشگر، بحق میدرخشید و این پیروزی بزرگ، پایگاه نفوذ فرهنگی و اعتماد علمی- مذهبی نسبت به آن عالم ربانی را نهتنها در سراسر کشور، بلکه جهان تشیع، گسترش و توسعهای مؤثر بخشید.
پس از طرح این دو رویداد مهم - که یکی از برجستهترین اقدامات سیاسی و دیگری نمودار یکی از بزرگترین توفیقات فرهنگی آیتالله شیرازی بوده است- به چگونگی ایجاد تشکیلات مذهبی- سیاسی حزب برادران میپردازیم که بیشک با ملاک قرار دادن حقایق و مفاهیم دینی، از آغاز مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی، اصیلترین و قویترین تشکل اسلامی بوده است. حزبی که از آغاز ایجاد تا رحلت رهبر خود، مرجعی مجاهد و بصیر را در صدر سازمان خویش داشت و پایگاه اساسی تشکیلات را هیئتهای مذهبی قرار داده بود.
بسترها و چگونگی تشکیل حزب برادران در شیراز
آیتالله شیرازی پس از بازگشت از تبعید دوم و در اوج اختناق دوران رضاخان، به جمعبندی مجموع آموختهها و آزمودههای سیاسی خود پرداخته و با آگاهی ژرفی که از مبانی دمکراسی غربی و تسلط علمی شگفتآوری که بر معارف اسلامی داشتند، به اضافه اطلاعات و تجارب مستقیمی که از دوران جوانی در خلال حوادث انقلاب مشروطه در ایران و ثورهالعشرین در عراق یافته بودند، به بزرگترین جمعبندی و نتیجهگیری در زندگی سیاسی خویش رسیدند! تصمیم به ایجاد یک حزب سیاسی فراگیر که بر مبنای مذهب تأسیس شده و در خدمت اسلام و مسلمین در کشور پیروان اهل بیت (ع)، یعنی ایران عزیز اسلامی قرار گرفته و جامعه و میهن را به سوی تکامل و تعالی هرچه بیشتر سوق دهد؛ بنابراین از فرصت محدودیت و محرومیت از ارتباطات گسترده اجتماعی و پیدایش اوقات فراغت مناسبی که از سوی رژیم ستمکار پهلوی به ایشان تحمیل شده بود، استفاده نموده و در خفقانآمیزترین دوران استیلای رضاخان و با رعایت همه ضرورتهای امنیتی، حزب برادران را به صورت مخفیانه و با همقسم نمودن زبدهترین و برگزیدهترین عناصر و نیروهای مذهبی شهر شیراز و سپس استان فارس بنیانگذاری کرد.
مقدمات نظری تشکیل حزب
تنظیم مقدمات نظری تأسیس حزب برادران، حاصل همه بررسیها، مطالعات و اندیشههای آن مرجع مجاهد بود. بهگونهای که میتوان گفت در این حزب اسلامی، همه مفاهیم بنیادین، بر فرهنگ سیاسی اسلام و بر مبنای فقاهت در مکتب اهلبیت (ع) و بر پایه اصول عالیه مذهب جعفری و مطابق با شرایط زمان شکل یافته بود.
شعار اصلی حزب برادران
شعار اصلی این تشکل، تحقق برادری در همه نیروهای مذهبی و آیه کریمه «إنما المومنون اخوه» بهعنوان سرلوحه اصلی همه فعالیتهای حزبی، در نظر گرفته شده بود. مرامنامه حزب در یک جمله کوتاه «حفظ استقلال ایران در ظل لوای مذهب جعفری» خلاصه شده و در زمان بیعت با رهبری حزب و ادای سوگند همراهی و وفاداری هر فرد حزبی، میبایست ضمن قسم با کلمه جلاله «الله» با ایشان عهد مینمود که «والله من در حفظ استقلال ایران، در ظل لوای مذهب جعفری، با شما همراهم.» این سخن در زمان تأسیس حزب در دوران رضاخان - که مقطعی بسیار دشوار برای تحزب است- با شرایطی دشوارتر و با سه صیغه قسم، انجام میشده است! جالب آن است که این جمله کوتاه و بسیار پرمعنا - که بیانگر اصل هدف سیاسی/ مذهبی و خلاصه مرام حزب برادران بوده است - پس از آشکار و علنی شدن فعالیت حزب، بهواسطه نفوذ عمیق حزب و آیتالله شیرازی، بهزودی در روابط گسترده اجتماعی اعضای حزب و در مکالمات آنان با مردم، تبدیل به مفهومی شناسا و رایج شده و در فرهنگ عمومی مردم شیراز، جایگاهی فراگیر یافت و بدون تردید همین رویداد، موفقیت سیاسی بسیار ارزشمندی برای آیتالله شیرازی در زمان حیات خود بوده است، زیرا از دیدگاه آن مرد بزرگ، مفاهیم سیاسی تا در فرهنگ مردم ریشه و گسترش نیابند، پیدایش رشد ملی ناممکن است.
نگاهی گذرا بر اصول مرامنامه حزب
مرامنامه حزب برادران که دربردارنده کیفیت گسترش و تثبیت هدف و مرام حزب در ایران است و هماکنون در جملات کوتاه، به صورت کتیبههای زیبای کاشیکاری شده در آرامگاه نور (زیارتگاه و مرقد منور آیتالله شیرازی) با خط زیبا نوشته و منقش شده، در حقیقت راهکار تحقق پذیرفتن همان جمله مختصر «حفظ استقلال ایران در لوای مذهب جعفری»، ۱۲ اصل و بدین قرار است:
اصل اول: حفظ وحدت ملی ایران و توسعه مذهب جعفری در آن.
اصل دوم: اجرای قانون اساسی بالأخص نظارت علمای طراز اول بر قوانین کشور.
اصل سوم: تحول فکری در شئون ملی و مبارزه با خرافات.
اصل چهارم: الغای امتیازات جاهلانه و اثبات امتیازات موافق با عقل.
اصل پنجم: تشیید مبانی روحانیت و ضابطهمند نمودن آن.
اصل ششم: تعلیم عمومی نظام و تقویت نیروی دفاع و مبارزه با هرج و مرج.
اصل هفتم: به کار انداختن منابع ثروت کشور.
اصل هشتم: تعمیم فرهنگ بهوسیله تعلیمات عمومی و آموزش و پرورش.
اصل نهم: حفظ مرکزیت ایران با رعایت برخورداری همه قطعات مملکت.
اصل دهم: ایجاد بهداشت عمومی و تأمین مسکن و تسهیل امر ازدواج.
اصل یازدهم: تحکیم روابط حسنه بین ملل و دول اسلامی.
اصل دوازدهم: مبارزه با استبداد در جمیع شئون سیاسی و اجتماعی.
خواننده عزیز: لطفاً مجدداً و با دقت، ۱۲ اصل مرامنامه حزب برادران را بخوانید و به این سؤال پاسخ دهید آیا امروز پس از گذشت قریب به ۶۵ سال از رحلت آن بزرگمرد تاریخ تشیع و بیش از ۷۰ سال از دوران تدوین مواد یاد شده، جامعه ما به تحقق همین اصول محتاج نیست؟ ظریفی میگفت: «در اصالت و اعتبار اصول مرامنامه حزب برادران، همین بس که حتی امروز هم که بیش از ۸۰ سال از تدوین آن اصول میگذرد، هر کس که میخواهد رئیسجمهور شود، آنچه را بهعنوان شعارها و برنامه خود اعلام و تبلیغ مینماید، مطابق با یکی چند اصل از همین مرامنامه است. شنیده شده است که امام امت (رض)، مدتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در جلسهای با حضور گروهی از مسئولان بلندپایه کشور فرموده بودند: «امروز به وجود کسی مانند آیتالله حاج سیدنورالدین شیرازی در مملکت احتیاج داریم.»
ولایت فقیه در اساسنامه حزب برادران
اساسنامه حزب برادران نیز، متن دقیق و قابل تأملی است که مطرح ساختن همه اصول آن، در این مختصر لازم نیست. تنها یادآور میشویم که ماده سوم اساسنامه، ضرورت تبعیت هیئت مرکزی حزب، از مجتهد حی و اعلم که دارای تقوای دینی و سیاسی باشد را مطرح نموده و پس از تشخیص هیئت مرکزی، عموم افراد یعنی اعضای حزب را در پیروی از او مثاب و مأجور و اوامر او را مطاع میداند و این دقیقاً نهادینه ساختن اصل ولایت فقیه، در اساس تشکیلاتی حزب برادران برای همیشه است. حساسیت موضوع به حدی است که جا دارد خواننده عزیز، این بخش را چند بار خوانده و در آن تأمل و تعمق نماید؛ بنابراین میتوان چنین نتیجهگیری نمود که حزب برادران در تاریخ تحولات سیاسی ایران، تنها حزبی است که به وسیله یک مرجع تقلید بنیانگذاری شده و رهبری آن در طول مبارزات سیاسی- اجتماعی موفق و تاریخی خود، دقیقاً بهعنوان، ولی فقیه بر صدر سازمانی حزب قرار داشته و اطاعت از او به معنای تمکین نسبت به «ولیٌ مَن لَهُ التصَدی» و نایب امام زمان (ع)، به مثابه انجام تکلیف شرعی و موجب اجر اخروی و کسب رضایت الهی شناخته میشده و در یک کلام، آغازی برای آمادگی مردم برای تأسیس حکومت اسلامی، بر مبنای ولایت فقیه به شمار میآمده است، بنابراین باید گفت که اصل ولایت فقیه، بهعنوان اصلی بنیانی در اساسنامه حزب برادران است که برای همیشه و تا تحقق حکومت حق، در ایران باقی است و انشاءالله تا زمان ظهور مهدی موعود، خواهد درخشید.
دامنه فعالیتهای حزب برادران
حزب برادران بهعنوان یک تشکل زنده و فعال سیاسی، در زمان زندگی آیتالله شیرازی و با هدایت مستقیم ایشان، در عموم فعالیتهای اجتماعی و سیاسی حضور جدی داشت، به گونهای که میتوان گفت حزب و رهبری مجاهد و آگاه آن در اوج قدرت، در همه مسائل روز دارای مواضع روشن و اعلام شده و موضعگیریهای بهنگام و مؤثر سیاسی- اجتماعی بوده است. اعضای این حزب حسبالامر رهبری بصیر خود، در صحنه انتخابات مجلس و انجمن شهر شرکت نموده و ابتکار عمل را در شیراز و در اکثر نقاط استان فارس، بهکلی از دست دشمنان اسلام و ایران خارج نموده و احزاب مزدور و بیگانه پرست را با نفوذ و اقدامات خود مطرود و منزوی ساخته بودند. دخالت مثبت در سرنوشت سیاسی کشور براساس اصول مشروطیت و انتخاب نمایندگان مجلس براساس نظر آیتالله شیرازی موضوعی است که تا پایان عمر آن بزرگوار، با دقت ادامه داشته است. همین موضوع، زمینه اصلی خصومت و کینهورزی بسیاری از وابستگان به گروهها و احزاب و گروهکها و باندهای سیاسی ضداسلام و میهن اسلامی، علیه رهبری و سازمان سیاسی نیرومند و موفق حزب برادران بوده و است. موضوعی که تا امروز نیز آثار آن، در سمپاشیهای عناصر سیاسی بازمانده از گذشته، گهگاه مشاهده میشود!
روزنامه و مطبوعات حزب برادران
در حیات پرتوفیق این سازمان موفق و مؤثر سیاسی و اجتماعی، کتب و نشریات سیاسی- مذهبی و حتی روزنامهها و مطبوعات ارزنده و قابلتوجهی، برای پیشبرد اهداف و آمال و اندیشههای حزب منتشر شده است. نخستین روزنامهای که بلافاصله پس از خروج قشون اجنبی از ایران، بهعنوان ناشر افکار حزب برادران و رهبری آن یعنی آیتالله شیرازی منتشر شده، روزنامه «مهر ایزد» است. سپس روزنامه «آیین برادری» بهعنوان ارگان مرکزی حزب برادران، آغاز به کار نمود و سالهای متمادی، محور اصلی حرکت مطبوعاتی حزب را تشکیل میداده است. به جز این دو روزنامه اصلی، روزنامههای دیگری نیز توسط اعضا و هواداران حزب با هدف پیشبرد اندیشهها و منویات آیتالله شیرازی و مرام و اهداف حزب برادران، چاپ و منتشر میشده است. این نشریات بهخصوص در لحظات حساس سیاسی، نقشی بسیار ارزنده و تأثیرگذار را ایفا نموده و سبب افزایش توان فعالیت و ابتکار عمل حزب متبوع خود میشدهاند که در میان آنها میتوان از روزنامههای: «شفق شیراز»، «نهضت نور»، «رمهد سعدی»، «شیپور ادب»، «مرد بازار» و روزنامه «همه» نام برد. این مجموعه روزنامهها، قطعاً مورد خوانش و گاه بازخوانی چندباره بهوسیله اعضای حزب و هیئتهای مذهبی بوده است. البته روزنامه آیین برادری، همواره بالاترین اعتبار را داشته است و روزنامههای دیگر، غالباً به صورت ادواری، متناوب و موردی، نقش تعیینکننده داشتهاند.
و کلام آخر
بنابر آنچه گفته شد، به جرئت میتوان ادعا نمود که از زمان ظهور و آشکار شدن حزب برادران و درست پس از خارج شدن قشون و ارتش بیگانه از ایران در سال ۱۳۲۴، تا زمان رحلت زعیم، بنیانگذار و رهبر خود در سال ۱۳۳۵، نقش مؤثر و بیبدیل حضرت آیتالله العظمی حاجسیدنورالدین حسینی هاشمی در اوضاع سیاسی ایران، غیرقابل انکار و دامنه تأثیر فعالیتهای حزب برادران تحت هدایت و نظارت عالیه ایشان در جنوب کشور و بهخصوص در یکی از حساسترین مناطق و استانهای میهن عزیز اسلامی ما ایران، یعنی استان پهناور فارس قدیم -که هماکنون به چنداستان تقسیم شده است- محور اصلی زندگی سیاسی/ اجتماعی مردم و زمینه نهادینه شدن آگاهی و بصیرتهای سیاسی- مذهبی جامعه و در یک کلمه در یک دهه شاخص تاریخی، مهمترین عامل، افزایش رشد ملی بوده است.