سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: طی روز‌های ابتدایی عید نوروز انتشار بخشنامه معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران مبنی بر پرهیز از استفاده از حاجی فیروز با صورت سیاه در برنامه‌ها و کارناوال شهرداری تهران خبرساز شد و در شبکه‌های اجتماعی بازتاب فراوانی داشت. «محمدرضا جوادی یگانه» معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران در این باره با انتشار توئیتی اعلام کرد که حاجی فیروز ریشه‌های اساطیری هم دارد، اما سوءبرداشت نژادی از چهره سیاه او را نمی‌توان انکار کرد.
وی نوشت: ضمن دعوت از اصحاب علم و هنر برای پژوهش و گفتگو برای روشن‌تر شدن ابعاد موضوع، شهرداری تهران از این پس و تا آن زمان در برنامه‌هایش از حاجی فیروز با صورت سیاه استفاده نمی‌کند.
از سویی دیگر، اما «محمدجواد حق‌شناس» رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر تهران با انتقاد از این سخنان در صفحه اینستاگرام شخصی خود نوشت: این سخن یک مغالطه آشکار است و نشان از عدم دقت و مطالعه کافی دارد.
تناقض در نظرات بیضایی
پیش از این، بهرام بیضایی، نمایشنامه‌نویس و کارگردان تئاتر و سینما در یک سخنرانی در تاریخ ۲۴ اسفندماه ۱۳۹۴ در دانشگاه استنفورد امریکا با ذکر دو روایت در مورد شخصیت سیاه گفته بود: «برخلاف تصور هر ساده‌اندیشی، این شخصیت نمایشی کوچک‌ترین ربطی به نژادپرستی ندارد.».
اما این سخنان در تناقض با نظرات بیضایی در کتاب «نمایش در ایران» وی است. نظرات این پژوهشگر نمایش در این کتاب نشان می‌دهد که بیضایی یا نظرات پیشین خود درباره حاجی فیروز را فراموش کرده یا بدون اینکه به این تغییر عقیده اشاره‌ای کند، نظری پسینی درباره حاجی فیروز صادر کرده است.
بیضایی در کتاب نمایش در ایران می‌نویسد: «اواخر قرن دهم هجری پرتغالی‌ها برای ایجاد استحکاماتشان در جنوب گروهی برده از زنگبار و حبشه به ایران آوردند. اما مهم‌تر و قدیمی‌تر از همه این است که کولی‌های دربه‌در آسیایی چه پیش از اسلام و چه بعد از آن به صورت گروهی و خرد خرد به ایران می‌آمدند و دوره‌گردی و تقلید و رقص و گدایی جزو ذاتشان بوده است.»
نظر مهدی اخوان ثالث درباره حاجی فیروز
مهدی اخوان ثالث در پاورقی یکی از شعر‌های خود در مجموعه شعر ارغنون، حاجی‌فیروز را «بقایای نفرت‌انگیز عهد توحش و برده‌داری» نامیده و چنین گفته است: «من از دیرباز، حتی در ایام کودکی نیز همیشه از وضع شکل و ادا‌های این‌گونه مبشران سیاه‌چهره نوروزی که در تهران مرسوم است (روی خود را سیاه می‌کنند و به نام حاجی فیروز حُراره‌های بی‌مزه و لوس و مکرر می‌خوانند) نفرت داشته‌ام. گمان نمی‌کنم که از ابتدا جز در تهران جای دیگری تقلید این بقایای نفرت‌انگیز عهد توحش و برده‌داری مرسوم می‌بوده باشد یا من نشنیده‌ام و البته نفرتم از خود این آدم‌های بدبخت و سیاه‌روزگار نیست که از گرسنگی و بیچارگی در کسوت بخت خود - سیاهی- می‌روند.».
اما همزمان با بخشنامه معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران افراد زیادی که در میان آن‌ها مسئولان شهری نیز دیده می‌شود به این موضوع واکنش نشان داده‌اند.
سخنگوی شورای اسلامی شهر تهران هم در واکنش به نامه معاونت فرهنگی و اجتماعی مبنی بر لزوم عدم استفاده از حاجی فیروز با صورت سیاه در برنامه‌های شهرداری تهران در توئیتر نوشت: برای دکتر جوادی به عنوان یک جامعه‌شناس بادانش، احترام فراوان قائلم، اما به عنوان یک فرد علاقه‌مند با مختصر مطالعاتی در حوزه فرهنگ و ادبیات، منطق اقدام ایشان را درک نمی‌کنم. فارغ از ریشه‌ها، در کجای فرهنگ ایرانی دوگانه نژادسیاه، نژادسفید دارای موضوعیت بوده است. این نامه، از یک مرجع رسمی در حوزه مدیریت فرهنگی، چیزی جز پذیرش و رسمیت دادن به یک دوگانه ناموجود یا حداقل بسیار کمرنگ نیست.
«علی اعطا» با بیان اینکه شهرداری دستگاه اجرایی است، تأکید کرد: پژوهش و گفتگو و کشف حقایق را به ساحت خاص خود بسپارید و دستور به توقف یک امر دایر فرهنگی و دستورناپذیر ندهید.
سوء برداشت‌های نژادی از حاجی فیروز
در پی اظهارنظر‌ها درباره این بخشنامه محمدرضا جوادی‌یگانه، معاون فرهنگی و اجتماعی شهرداری تهران در توئیتی نوشت: «حاجی فیروز ریشه‌های اساطیری هم دارد، اما سوءبرداشت نژادی از چهره سیاه او را نمی‌توان انکار کرد. ضمن دعوت از اصحاب علم و هنر برای پژوهش و گفتگو برای روشن‌تر شدن ابعاد موضوع، شهرداری تهران از این پس و تا آن زمان، در برنامه‌هایش از حاجی فیروز با صورت سیاه استفاده نمی‌کند.»
پس از این توئیت معاون شهردار تهران، محمدجواد حق‌شناس، رئیس کمیسیون فرهنگی و اجتماعی شورای اسلامی شهر تهران در صفحه اینستاگرام شخصی خود نوشت: «حاجی فیروز یا خواجه پیروز، یک چهره افسانه‌ای در فولکلور ایرانیان است که در نخستین روز‌های هر سال، در کنار عمو نوروز به شهر‌ها می‌آید تا پیام‌آور شادی و نوروز باشد. او یک مرد لاغر اندام و سیاه رخ با کلاه دوکی، گیوه‌های نوک‌تیز و جامه سرخ است که با دایره زنگی و تنبک، به خیابان‌ها می‌آید و به رقص، شیرین‌کاری و خواندن آواز کوبه‌ای می‌پردازد.
مهرداد بهار، نویسنده و پژوهشگر ایرانی، حاجی فیروز را وابسته به جشن‌های سیاوش دانسته است.
او می‌گوید: «گمان می‌رود که چهره سیاه شده حاجی فیروز گویای باز آمدن او از سرزمین مردگان است و جامه سرخ او نشان از خون سیاوش دارد. او همچنین گفته است که واژه سیاوش می‌تواند به معنی مرد سیاه یا سیاه رخ باشد. حاجی فیروز با گیوه برپای و لباس قرمز و چهره‌ای سیاه شده به خیابان‌ها می‌آمد در حالی که دایره‌ای در دست داشت و اشعاری را با کلمات شکسته می‌خواند. نام حاجی فیروز و ویژگی‌های خاص امروزین او همچون پوشاک سرخ و سیاهی چهره و ترانه‌های ویژه‌اش سنتی کاملاً جدید و خاص تهران معاصر بوده است.»
واکنش علی نصیریان
علی نصیریان هنرمند پیشکسوت تئاتر، سینما و تلویزیون نیز به این بخشنامه واکنش نشان داد و برایش قابل باور نبود که از چهره سیاه حاجی فیروز برداشت‌های نژادپرستانه شود. وی در گفتگو با یکی از رسانه‌ها اظهار کرد: چهره سیاه حاجی فیروز ارتباطی به نژاد ندارد و برگرفته از نمایش‌های سنتی ایرانی است. حاجی فیروز و عمو نوروز مژده بهار، عوض شدن فصل و سال جدید را می‌دهند. شخصیت مبارک و سیاه در خیمه‌شب‌بازی و تخت حوضی سنتی ما نیز از شخصیت‌های اصلی هستند و ربطی به نژاد ندارند. شخصیت‌های نمایش‌های سنتی ما نگاه نژادپرستی ندارند و ما در این نمایش‌ها کاری به نژاد سیاه و سفید نداریم. اساس کار حاجی فیروز و عمو نوروز به سنت‌های نمایشی ایران برمی‌گردد و بشارت دهنده فصل نو و بهار هستند.
