سرویس بین الملل جوان آنلاین: سرانجام چهل و یکمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس روز سهشنبه پنجم ژانویه در شهر باستانی العلاء عربستان واقع در استان مدینه برگزار شد. این، نشستی بود برای آشتی بین چهار کشور عربستان، مصر، امارات متحده عربی و بحرین با قطر. اختلافات بین این چهار کشور با قطر از ژوئن ۲۰۱۷ و با محاصره زمینی، دریایی و هوایی قطر شروع شد و انتظار میرفت نشست العلاء نقطه پایانی بر این بحران باشد. مقامهای کویتی که در طول این مدت نقش میانجیگر را بازی میکردند و وزیر خارجه کویت احمد ناصر المحمد الصباح روز قبل از برگزاری این نشست و با صدور بیانیهای وعده بازگشایی مرزهای هوایی و زمینی بین عربستان و قطر را داد. ورود امیر قطر شیخ تمیم بن حمد آلثانی به العلاء و استقبال گرم ولیعهد سعودی محمد بنسلمان از او و امضای توافقنامه و بیانیه العلاء گویای موفقیت کویتیها برای آشتی بین این دو و پایان دادن به بحران سه ساله بود. با این حال، هنوز تردیدهایی وجود دارد مبنی بر اینکه نشست العلاء مشکلات بین طرفهای بحران را برطرف نکرده باشد به خصوص اینکه تجربهای مشابه نیز وجود دارد.
نشست نیمبند
قبل از هر چیز باید توجه داشت که قرار بود چهل و یکمین نشست سران شورای همکاری خلیج فارس نه در العلاء و نه در این تاریخ برگزار شود. میزبانی نشست بنا بر اصل نوبتی بین کشورهای عضو است و طبق این اصل، قرار بود منامه، پایتخت بحرین، در اوایل ماه دسامبر میزبان چهل و یکمین نشست سران شورا باشد و از آنجایی که به نظر میرسید تلاش کویت برای میانجیگری به نتیجه خواهد رسید هم مکان نشست و هم زمان آن تغییر کرد. به نظر میرسد دو عامل در این تغییر تعیینکننده بود. اولین عامل اختلافات شدیدی است که بین قطر و بحرین وجود دارد و به نظر میرسد آشتی در العلاء هم نتوانسته آن را برطرف کند. باید به یاد داشت که حکام بحرین در جریان این بحران آتش بیار معرکه شده بودند تا آنجا که وزیر خارجه آن خالد بن احمد آلخلیفه در اکتبر ۲۰۱۷ پیام توئیتری منتشر کرد و در آن درخواست کرده بود تا عضویت قطر در شورای همکاری خلیج فارس معلق شود. این چیزی نبود که قطریها فراموش کنند و به این جهت حاضر نبودند تا نشست آشتی را در منامه برگزار کنند. از سوی دیگر، به نظر میرسد میانجیگری کویتیها بین قطر و عربستان به نتیجه رسیده چنان که الصباح تنها از بازگشایی مرز هوایی و زمینی بین قطر و عربستان گفت و چیزی در مورد وضعیت محاصره قطر توسط بحرین و امارات نگفت. از این رو، برگزاری نشست العلاء را بیشتر میتوان به عنوان آشتی بین قطر و سعودیها ارزیابی کرد و واکنش سه کشور دیگر متحد سعودیها نشان میدهد که موضوع از نظر آنها تمامشده نیست. سطح هیئتهایی که هر سه کشور مصر، امارات و بحرین به العلاء فرستادند حاوی این پیام بود. با وجود دعوت رسمی پادشاه سعودی ملک سلمان بن عبدالعزیز از رئیسجمهور مصر عبدالفتاح السیسی، مصر وزیر خارجه خود سامح شکری را فرستاد، حاکم امارات محمد بن زاید به العلاء نیامد و ولیعهد بحرین سلمان بن حمد آلخلیفه به جای پادشاه بحرین حمد بن عیسی آلخلیفه عازم العلاء شد. حرکت مشابه این سه کشور نه تنها تأییدی بر ادامه اختلافات آنها با قطر است بلکه نشان میدهد نشست العلاء برخوردار از آنچنان جدیتی نیست که سران این سه کشور در آن حاضر شوند چنان که پادشاه عمان هیثم بنطارق به دلیل ابهام در نتایج نشست حاضر نشد به العلاء برود.
بیانیهای مبهم
عربستان، مصر، امارات و بحرین از ابتدای بحران شروط ۱۳ گانهای را مطرح و اعلام کردند قبول و اجرای این شروط از سوی قطر پیششرط آشتی و برقراری روابط کامل با آن است. برچیدن پایگاه نظامی ترکیه در قطر، قطع برنامههای شبکه تلویزیونی الجزیره عربی، کاهش روابط با ایران و عدم حمایت دوحه از گروههای اسلامگرایی نظیر اخوانالمسلمین که از نظر این چهار کشور تروریستی هستند، از جمله شروط مهم آنها بود.
نکته قابل توجه این است که به نظر میرسد بیانیه و توافقنامه العلاء تکلیف این شروط را مشخص نکرده و قطر بدون قبول هیچیک از آنها در این نشست آشتیکنان شرکت کرده بود. انور قرقاش وزیر مشاور در امور خارجه امارات، یکی از افراد تأثیرگذار در تصمیمهای محمد بن زاید است و وقتی از او در مورد این شروط پرسیده شد، در جواب گفت: «خوب، بار دیگر، همان طور که میدانید، از نظر من، این چیزی بود که همیشه میگفتیم اینکه این ۱۳ خواسته میتوانم بگویم سقف موضع مذاکراتی ما در آن زمان بود. من بر این باورم که آنچه امروز بدان دست پیدا کردهایم خط مشی کلی بود؛ خط مشیی که اساساً در روابط میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، حکمفرماست. در مورد مصر نیز این کشور از اعضای اتحادیه عرب است بنابراین من میتوانم این را خط مشی کلی برای چگونگی پیشرفت این رابطه بنامم.» این سخن قرقاش نشان میدهد که اتفاق خاصی در مورد آن شروط نیفتاده و این مقام ارشد اماراتی با بیان عباراتی کلی و مبهم سعی کرده به هر صورت شده صورت مسئله را پاک کند به جای آنکه به آن پاسخ روشن و واضحی داده باشد. هر چند جزئیات بیانیه و توافقنامه العلاء منتشر نشده، اما از اخبار و گزارشها چنین برمیآید که روشی مشابه این در هر دو مورد اجرا شده است. گزارش شده که به جای پرداختن به شروط ۱۳ گانه، کشورهای عضو شورا تنها بر سر این عبارت مبهم توافق کردهاند که «همه اقدامات علیه امنیت یکدیگر» از جمله توسط رسانهها و تأمین مالی گروههای مخالف موافقت کردهاند. روشن است که قرقاش با وجود این عبارتپردازی مبهم چارهای جز آن پاسخ کلی و مبهم نداشت و نمیتواند راضی به این نوع آشتی شود.
آینده العلاء
اکنون سؤال اساسی این است که آیا نشست العلاء جدا از پایان رسمی بحران، توانسته نقطه پایانی برای اختلافات باشد یا نه؟ مجتهد افشاگر مشهور خاندان آلسعود در توئیتر بعد از نشست العلاء، عاقبت نشست را به این نحو توصیف کرد: «بنسلمان بهرغم ابراز دوستی به قطریها بغض خود را نگاه خواهد داشت و بنزاید نیز بهرغم اعتراض نکردن همچنان به قطر کینه خواهد داشت و قطریها نیز با تردید به بنسلمان و با دشمنی به بنزاید مینگرند و اگر جنگی رخ ندهد فقط بایدن مانع محاصره خواهد شد و توطئهای خطرناکتر از محاصره را در پی خواهد داشت.» شاید به نظر برسد مجتهد در پیشبینی خود اغراق کرده، اما باید توجه داشت که این پیشبینی دور از واقعیت نیست چنان که مدیر رسانهای وزارت خارجه قطر احمد بن سعید الرمیحی بعد از نشست العلاء پاسخ تندی به قرقاش داد. قرقاش گفته بود: «از سرگیری روابط طول خواهد کشید و بستگی به تعامل و رفتار آینده قطر با ایران و ترکیه و گروههای تندرو اسلامگرا خواهد داشت.» الرمیحی در توئیتر نوشت:
«پیشبینی میشد تلاشهای حاشیهای برای بر هم زدن جو مثبت به وجود آمده جهت برقراری صلح و آشتی در میان کشورهای عضو شورا شکل گیرد. متأسفانه شاهد هستیم که یک مقام مسئول همچون قرقاش وزیر مشاور دولت امارات در امور خارجه اظهارات ناشایسته به میان آورده است که در شأن تلاشهای انجام گرفته برای تحقق صلح نیست.» به این ترتیب، انتظار نمیرود نشست العلاء بتواند خصومت این چهار کشور با قطر را پایان دهد به خصوص اینکه سه کشور مصر، امارات و بحرین خود را بازندههای اصلی بحران سه سال اخیر میبینند. گذشته از این، توافقات سابق مثل توافق ۱۶ نوامبر ۲۰۱۴ در ریاض نتوانست اصل اختلافات را حل و فصل کند. آن توافق به بحرانی مشابه در آن سال خاتمه داد که عربستان به همراه سه کشور دیگر و با دلایلی مشابه علیه قطر به راه انداخته بودند و با توافقنامه ریاض ظاهراً به آشتی رسیدند. توافق فعلی العلاء نیز شرایط همانند توافقنامه ریاض دارد و نمیتوان انتظار داشت بغض و کینه سعودیها و متحدینش علیه قطریها به این زودی پایان یابد.