محمد رضا هاديلو
تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی از یک سو و مصرف بی رویه از سوی دیگر، کم آبی را به عنوان یک دغدغه مهم، پیش روی تمام بخش ها از جمله کشاورزی قرار داده و کاهش آثار مخرب آن نیازمند همراهی مردم و مسوولان است. بخش کشاورزی با 92 درصد، بزرگترین مصرف کننده آب به شمار می رود و بیش از 80 درصد منابع آب هم به دلیل استفاده نکردن از تکنولوژی های پیشرفته آبیاری و رعایت نکردن الگوی کشت صحیح در مناطق مختلف، در این بخش به هدر می رود. در بسیاری از مناطق کشور همچنان کشاورزان از شیوه های سنتی برای کشت و آبیاری محصول استفاده می کنند و این روش ها بیشترین سهم مصرفی آب را به دنبال دارد. هم اکنون ۱۸ درصد از اراضی کشاورزی خراسان‌جنوبی مجهز به سیستم آبیاری نوین است که توسعه این تکنولوژی می تواند رونق تولید را در این استان درگیر خشکسالی رقم بزند.
***
چندي پيش بود که معاون امور باغبانی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه طرح‌های تجمیعی در بسیاری از مناطق انجام شده و می‌طلبد که ما هم از آن استفاده کنیم گفت: با استفاده از سایبان برای مرکبات و سایر موارد می‌توان استفاده کرد تا حداکثر بهره‌وری از منابع آبی موجود را داشته باشیم.
محمدعلی طهماسبی با بیان اینکه برای استفاده بهینه از آب راه‌های بسیار زیادی وجود دارد گفت: کشاورزان می‌توانند با مراجعه به سازمان‌های مربوطه از تسهیلات در این حوزه استفاده کنند.
کشاورزی در اواخر دهه 80 شمسی، محور توسعه تعدادي از استانها عنوان شد و بر همین اساس این بخش بدون ضابطه و غیرکارشناسی گسترش یافت؛ بر همین اساس افزایش سطح زیر کشت اراضی کشاورزی بدون توجه به استفاده از شیوه های نوین آبیاری، مصرف آب را در این حوزه به صورت سرسام آوری افزایش داد.
چند سال خشکسالی و کاهش بارندگی از یک سو و توسعه بی رویه کشاورزی نیز از سوی دیگر موجب کاهش آب در حوضه هاي آبریز شد و روند خشک شدن زمين ها را تشدید کرد.
این امر بهره برداران را روز به روز به سمت استفاده از آب های زیرزمینی بیشتر سوق داد که نتیجه آن حفر بی ضابطه چاه های غیرمجاز و بی شمار آب بود.
* چاه هاي غير مجاز قاتل آب هاي زيرزميني
وقتی موضوع استفاده بهینه از منابع آبی مطرح می‌شود، بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران بیان می‌دارند که در خراسان جنوبی بیشترین مصرف آب در بخش کشاورزی است.
کارشناسان معتقدند اگر می‌خواهیم تحولی در استفاده درست از منابع آبی داشته باشیم باید در بخش کشاورزی گام‌های بزرگی برداشته شود.
چند سالی است که بسیاری از کشاورزان و فعالان بخش کشاورزی خراسان‌جنوبی با توجه به فرهنگ سازی های صورت گرفته و تسهیلات و کمک‌های بلاعوض جهاد کشاورزی از آبیاری سنتی فاصله گرفته و به سمت آبیاری‌های نوین چون آبیاری تحت فشار و آبیاری کم فشار رفته‌اند.
اما آنچه دیگر کشاورزان را به ادامه این راه تشویق می‌کند تجربیات کسانی است که از این سیستم در سیراب کردن زمین‌های خود استفاده کردند و البته حمایت‌های مستمر دولتی نیز انگیزه‌ها را دو چندان می‌کند.
شايد خراسان جنوبي در شرق کشور يکي از خشک ترين استانهاي ايران باشد اما استانهاي غربي بسيار پرآب هستند. استانهاي پر آبي که از مصرف نامناسب آب رنج مي برند. اگرچه آذربایجان غربی همچنان دومین استان پرآب کشور محسوب می شود اما توسعه آبیاری نوین با توجه به وضعیت آب های سطحی و زیرزمینی و روند خشک شدن دریاچه ارومیه باید در اولویت نخست دست اندرکاران بخش کشاورزی قرار گیرد.
بر اساس آمارهای غیررسمی بیش از 40 هزار حلقه چاه کشاورزی غیرمجاز در این استان وجود دارد که این امر باعث شده است تا آذربایجان غربی، بیشترین تعداد چاه های غیرمجاز در کشور را داشته باشد.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی معتقد است که برداشت‌های غیرمجاز و تعدد چاه‌های غیرمجاز کشاورزی همچنان منابع آبی استان را تهدید می کند و تحول در حوضه صیانت از منابع آبی ضروری است.
کیومرث دانشجو مي گويد: بخش اعظمی از منابع آبی به صورت غیراصولی مصرف می‌شود و این امر سبب بروز مشکلات فراوانی در حوزه کشاورزی شده است. رودخانه ها یکی از منابع اصلی تغذیه دریاچه بوده و امروز به علت برداشت های بی رویه آب و چاه های فراوان غیرمجاز، آب های سطحی نیز رو به کاهش است.
* اصلاح کشت، راهي براي حفظ منابع آبي
به عقیده کارشناسان، استفاده از محصولات سازگار با آب و هوا در هر شهرستان، تغییر الگوی آبیاری کشاورزی از غرقابی و بارانی به قطره ای و گاه تبدیل کشت آبی به دیم (در مناطق مستعد) و به نوعی تغییر الگوی کشت مهم ترین و پایدارترین روش مقابله با کم آبی از سوی بهره برداران به شمار می رود.
با وجود پدیده خشکسالی و به علت کمبود شدید منابع آب، محدودیت کشت آبی محصولات پر آب بر همچون چغندرقند در حوضه آبریز دریاچه ارومیه می تواند نقش مهمی در استفاده بهینه از آب داشته باشد.
به گفته رییس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی در سال 1390 بیش از 43 هزار هکتار از اراضی زراعی آذربایجان غربی به این محصول اختصاص یافته بود که با هدف اجرای برنامه های ستاد احیای دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی این استان، سطح زیر کشت چغندرقند در این حوضه آبریز کاهش یافته است.
اسمعیل کریم زاده با تاکید بر اینکه 60 درصد از اراضی زیرکشت چغندرقند در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با روش های نوین آبیاری می شود، مي گويد: راندمان آبیاری با استفاده از این روش 60 تا 70 درصد افزایش یافته و 120 میلیون مترمکعب آب صرفه جویی شده است.
رییس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی ادامه مي دهد: محدودیت سقف کشت چغندرقند در هشت شهرستان این استان که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه قرار گرفته است با هدف مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی ادامه می یابد. این شهرستان ها شامل ارومیه، میاندوآب، سلماس، پیرانشهر، نقده، مهاباد، خوی و اشنویه است و نظارت ها بر میزان کشت چغندرقند در این مناطق تشدید می شود.
وی تاکيد مي کند: به منظور کاهش مصرف آب و بالا بردن راندمان تولید، اصلاح الگوی کشت در اولویت فعالیت های بخش کشاورزی قرار دارد.
کریم زاده با اعلام اینکه وزارت جهاد کشاورزی بر استفاده از تکنیک های اصلاح الگوی کشت، کشت نشایی، بروزرسانی روش های آبیاری، استفاده از منابع ارزان، بذور اصلاح شده و سایر راهکارهای علمی و عملیاتی تأکید دارد، اضافه مي کند: این اقدامات به منظور بالا بردن راندمان تولید، افزایش کیفیت و کمیت محصول و بهره وری و همچنین کاهش مصرف آب در دستور کار قرار دارد.
* سامانه ها کمک حال کشاورزان
یکی از مهمترین راهکارهای استفاده بهینه از آب در بخش کشاورزی، بهره گیری از سامانه های مختلف آبیاری تحت فشار است.
آبیاری تحت فشار به 2 نوع آبیاری بارانی و آبیاری قطره‌ای قابل تفکیک بوده و آبیاری بارانی روشی است که آب با فشاری بیش از یک اتمسفر در درون لوله‌هایی جریان پیدا می کند و در روی گیاه به صورت باران توسط نازل هایی که به آب پاش معروف است، پاشیده می‌شود.
آبیاری قطره‌ای به دلیل اعمال عمق آبیاری کم و قابل تنظیم یکی از روش‌های مفید آبیاری بوده و مهمترین مزیت این روش صرفه جویی در میزان آب و هزینه‌هاست.
صرفه جویی در مصرف آب، سرعت بالای رویش گیاه، به کارگیری کود همزمان با آبیاری، جلوگیری از رشد بی رویه علف های هرز، صرفه جویی در مصرف انرژی، برداشت راحت تر محصولات و افزایش کمّی و کیفی محصولات از مزایای به کارگیری روش های آبیاری نوین به شمار می رود.
در سایه سامانه های نوین آبیاری می توان صرفه جویی چهار هزار و 700 مترمکعبی در مصرف آب در هر هکتار را شاهد بود و در زمین هایی که از آب های زیرزمینی استفاده می شود با اجرایی شدن سامانه های نوین آبیاری حدود 25 درصد کاهش مصرف انرژی رخ می دهد.
طبق تصمیم مجلس و وزارت جهاد کشاورزی در 10 سال آینده باید سالانه 400 هزار هکتار از اراضی آبی کشور به سامانه های نوین آبیاری مجهز شود.
معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی آذربایجان غربی معتقد است به دلیل بالابودن نیاز آبی محصول چغندرقند و مشکلات حوضه آبریز دریاچه ارومیه، در سال زراعی جاری در حدود 23 هزار هکتار برنامه ابلاغی سازمان جهاد کشاورزی برای کشت محصول چغندر قند اعلام شده بود.
عبدالله فتح اله زاده مي گويد: به دلیل مقرون به صرفه بودن کشت این محصول برای کشاورزان، در حدود هفت هزار هکتار نیز با کسب مجوز از معاونت امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی در خارج از حوضه آبریز کشت شده است و در مجموع حدود 30 هزار و 652 هکتار از اراضی زراعی استان زیر کشت محصول چغندرقند قرار گرفته است .
آذربایجان غربی حدود 900 هزار هکتار زمین مستعد کشت کشاورزی دارد که از این میزان افزون بر 100 هزار هکتار باغی و 800 هزار هکتار زراعی است.
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی معتقد است که یک طرح بزرگ نزدیک به 62 هزار هکتاری در حوضه آبریز ارس و زاب در آذربایجان غربی در دست اجراست که صد درصد آبیاری تحت فشار میکرو و بارانی بوده و از بزرگترین پروژه های کشور با 90 درصد پیشرفت فیزیکی است.
