حوريه ملکي
از اویل دهه ۸۰ که پدیده ریزگردها و گردو غبار خوزستان را فرا گرفت، تاکنون چندین راهکار برای مقابله با این پدیده مطرح شده است. مالچ پاشی و نهال کاری کانون های شکل گیری گرد و غبار و آبگیری تالاب های خوزستان مهمترین این راهکارها بوده است. راه حل ها اگر چه در این یک دهه بارها از سوی مدیران و محققان تکرار شده اما تا کنون عملی نشده است . حالا بايد گفت سال‌های متمادی است که کانون‌های گرد و غبار به علت تخریب محیط‌زیست و فرسایش خاک به وجود آمده و گردوغبار ناشی از آنها بر سلامت و اقتصاد تأثیر مخرب بر جای گذاشته و هر از چند گاهی بخش عمده‌ای از آسمان را تیره و تار می‌کند. در این میان برای مقابله با فرسایش خاک و جلوگیری از حرکت ماسه‌های روان نسخه ای به نام مالچ (Mulch ) پاشی آن هم مالچ نفتی تجویز شده است که اگر به صورت صحیح هم انجام پذیرد باز هم مخالفانی دارد. حالا حکایت تالاب جازموریان که یکی از مناطق تولید ریزگرد در کشور به شمار می‌رود نیز همین شده است و از دیدگاه مردم این منطقه مالچ‌پاشی در این منطقه علاوه بر آن که دردی از مردم را دوا نکرده و در واقع ریزگردها را کاهش نداده است بلکه به نظر می‌رسد طی سال‌های آینده عوارض مهلکی، هم برای محیط زیست و هم برای مردم محروم منطقه در پی داشته باشد.
***
چند سال پيش بود که پدر علم کویرشناسی نظریه جدیدی برای مقابله با ریزگردها مطرح کرد 'ریگ پاشی' به جای مالچ پاشی' بود.
نظریه ای که اگر چه این جغرافیدان برجسته کشور بر عملی بودن آن اصرار دارد اما مدیران هنوز هم به اجرایی کردن آن قانع نشده اند.
پروفسور پرویز کردوانی ، استفاده از مالچ نفتی برای مقابله با ریزگردها را خیانت خواند و گفت : روش های جدید مقابله با بیابان زایی، باید جایگزین روش های قدیمی و 'ریگ پاشی' جایگزین 'مالچ پاشی' شود.
کردوانی خوزستان را مهمترین منطقه در کشور از لحاظ تثبیت ریزگرد و بیابان عنوان کرد و افزود: منشاء ریزگردهایی که تا ۲۳ استان کشور را فرا می گیرد کانون های خارجی است که در عراق، اردن، عربستان و آفریقا قرار دارد اماریزگردهایی که درپنج سال گذشته رخ می دهد دلیل متفاوت دارند که علاوه بر خوزستان در اصفهان، کرمان و سمنان دیده می شود.
وی اضافه کرد: تالاب ها و جنگل های خشکیده، اراضی کشت نشده و دشت هایی که به دلیل چاه های بی شمار خشک شده اند، منشاء این ریزگردها هستند.
چهره ماندگار کشور با انتقاد از بی توجهی مسوولان نسبت به نظریه های محققان داخلی گفت: مدیران تصور می کنند که همه چیز باید وارداتی باشد تا کاربردی شود در حالی که بسیاری از نظریه های محققان ما از جمله همین نظریه مقابله با ریزگرد می تواند به عنوان الگو و ملاک عمل برای تمام کشورهای دنیا قرار گیرد.
* مالچ هاي بيولوژيک در راهند
امروزه رویه زیست محیطی در طرح‌های مالچ پاشی، به سمت مالچ های بیولوژیک است .
در همين رابطه مجتبی سلیمانی عضو هیئت علمی دانشگاه جیرفت و دکترای بیابانزدایی معتقد است: رویه زیست محیطی در طرح‌های مالچ پاشی، به سمت مالچ‌های بیولوژیک است و استفاده از مالچ نفتی در طرح های بیابانزدایی به سبب برخی آثار مخرب زیست محیطی، باید با احتیاط صورت پذیرد و استفاده از آنها در اکوسیستم‌های شکننده بیابانی مخاطره‌آمیز است.
وي استفاده وسیع از مالچ‌های نفتی را نگران کننده توصیف کرد و افزود: مالچ نفتی به دلیل رنگ سیاهی که دارد باعث جذب نور شده و حرارت بالایی را تولید می‌کند که این امر می‌تواند تاثیرات منفی بر شرایط بیولوژیک خاک، حیات گیاهی و جانوری و سایر فاکتورهای اکولوژیک را در پی داشته باشد، از این رو ضمن تلاش‌های صورت گرفته در مراکز تحقیقاتی کشور، گزینه‌های جایگزین دیگری مانند مالچ‌های آلی و بیوپلیمری و نانومالچ‌ها پیشنهاد شده است که به عنوان جایگزین مالچ‌های نفتی عمل کرده و گزارش‌ها حاکی از زیست‌پذیر بودن این مالچ‌ها در قیاس با مالچ‌های نفتی است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه جیرفت گفت: به سبب بوی نامطبوع و ترکیبات فرّاری که در مالچ های نفتی وجود دارد، نیازمند در نظرگرفتن ملاحظات سلامتی ساکنان مناطق بیابانی نیز هستیم که ضروری است تا مجریان امر در خصوص استفاده از مالچ‌های نفتی، نهایت اهتمام را در این زمینه مبذول کنند.
وی با بیان اینکه یکی از منشاءهای ریزگردها، خشک شدن تالاب‌ها و کاهش رطوبت خاک است که زمینه را برای بروز فرسایش بادی فراهم کرده است، ادامه داد: بخش زیادی از مسئله به چگونگی مدیریت منابع آب در منطقه برمی‌گردد که متاسفانه در وضعیت نگران کننده‌ای است.
سلیمانی گفت: خشکی محیط به همراه حفر چاه‌های بی‌شمار کشاورزی در منطقه، منجر به کاهش سطح آب زیرزمینی شده که این مسئله سبب می‌شود تا پوشش گیاهی و به‌ویژه گونه‌هایی که ریشه‌های کوتاه‌تر دارند، با مشکل تکثیر و استقرار روبرو شوند و نهایتا فرسایش خاک رخ دهد.
این دکترای بیابانزدایی با اشاره به برخی صحبت‌ها مبنی بر اینکه بخش عمده‌ای از پوشش گیاهی منطقه جازموریان مالچ پاشی نفتی شده است، گفت: اگر این اتفاق رخ داده باشد باید حتما با توجه به ملاحظات اکولوژیک منطقه و با هدف توسعه پوشش گیاهی همراه شود تا نتیجه مطلوب حاصل شود، چراکه پس از گذشت چند سال، مالچ از بین رفته و پوشش گیاهی است که می‌ماند.
این عضو هیئت علمی دانشگاه جیرفت گفت: بخش اعظمی از پوشش گیاهی این نواحی به منزله کمربند سبز حاشیه مرطوب بلایای جازموریان به شمار می‌رود که بیشترین نقش را در حفاظت خاک این نواحی ایفا کرده و نیاز است متولیان امر در خصوص اجرای پروژه ها نظارت و احتیاط بیشتری کنند تا این اندوخته های گیاهی مناطق خشک دچار آسیب نشود.
* پرواز ريزگردها به اوج آسمان
اما در مقابل حرف هاي منتقدان در رابطه با مالچ پاشي، معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری گفت: شیوه مالچ پاشی ضرری برای خاک و خزندگان ندارد، در واقع جنبه های مفید آن بیش از جنبه های منفی آن است.
پرویز گرشاسبی افزود: اگرچه ممکن است به دلیل گازهای متصاعد شده ناشی از مالچ پاشی آلودگی هوا ایجاد شود اما این شیوه برای کنترل کانون های گرد و غبار از حدود 50 سال پیش تاکنون انجام می شود.
وی یادآور شد: تاکنون هیچ روش علمی ثابت شده ای جایگزین مالچ نفتی برای تثبیت گردو غبار یافت نشده است از همین رو در مناطقی که با توفان های شن و گرد و خاک رو به رو هستیم به ناچار از این روش استفاده می کنیم.
وی افزایش فرسایش خاک و ایجاد کانون های گرد و غبار را ناشی از دستکاری انسان در طبیعت و مدیریت غلط منابع آب و کشاورزی دانست و افزود: وقتی زمین ها و مراتع رطوبت خود را از دست دهند به کانون های گرد و خاک تبدیل می شوند.
اين مسئول ایجاد پوشش گیاهی در کانون های جنوب شرق اهواز را به دلیل فرسایش شدید خاک در این منطقه دشوار عنوان کرد و یادآور شد: برای مقابله با فرسایش بادی و آبی اقداماتی در خوزستان صورت گرفته است.
وی نوع توفان های خاکی برخاسته از جنوب شرق اهواز را با سایر کانون های گرد و غبار خوزستان متفاوت دانست و یادآور شد: اندازه ذرات گرد وخاک بلند شده از کانون های جنوب شرق اهواز حدود 5 میکرون هستند و تا 50 کیلومتر اوج گرفته و تا 2هزار کیلومتر منتقل می شوند.
معاون سازمان جنگل ها ، مراتع و آبخیزداری کشور گفت: اندازه ذرات گرد وخاک موجود در کانون های گرد وغبار سوسنگرد بیش از پنج میکرون بوده و حداکثر 10 کیلومتر اوج می گیرند و حدود 50 کیلومتر نیز منتقل می شوند.
وی ادامه داد: در بالادست رودخانه های بزرگ خوزستان مانند کارون، مارون، زهره و کرخه با استفاده از شیوه های مدیریت آب در صدد کاهش فرسایش آبی هستیم.
گرشاسبی ادامه داد: در پایین دست این رودخانه ها نیز از 50 سال گذشته روش هایی برای کاهش توفان های شنی در دستور کار بوده که با توجه به افزایش فرسایش خاک هم اکنون این امر از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ ایجاد پوشش گیاهی و افزایش رطوبت خاک بهترین راه حل برای کاهش کانون های گرد وغبار است.
