آذربایجان غربی و در راس آن ارومیه با تولید بیش از ۷۰۰ تن بیدمشک، قطب تولید این محصول در کشور به شمار میآید و همین موضوع باعث شده بیدمشک یکی از نمادهای ارومیه شناخته شود. با وجود اینکه بیدمشک کابردهای فراوان در صنعت داروهان گیاهی تولید انواع نقل واستفاده درشیرینیجات دارد، اما بی توجهی به برند سازی آن باعث شده تا مهمترین رویشگاه آن درجهان ناشناس باقی بماند. حالا خبرها حکایت از آن دارد که مسئولان استان آذربایجان غربی سعی دارند تا آن را به جهان معرفی کنند موضوعی که باعث شد تا مدیر ارتباطات و امور بین الملل شهرداری ارومیه اعلام کند: «دومین جشنواره بیدمشک ارومیه با هدف برندسازی این محصول برگزار میشود.»
حاصلخیزی اراضی و نیز آب و هوای مساعد موجب شده تا آذربایجان غربی در تولید انواع محصولات باغی و زراعی موفق باشد، به طوری که هم اکنون ۵۰ نوع محصول زراعی در اراضی استان به شکل دیم و آبی کشت و تولید میشود. این درحالی است که این استان در تولید اکثر محصولات کشاورزی از جمله سیب و چغندر قند دارای رتبههای برتر کشوری است و هدف اصلی و اولویت کاری این بخش در این حوزه، تنظیم بازار و صادرات محصولات کشاورزی است. این مهم سبب شده تا از ۸۰۰ هزار هکتار اراضی قابل کشت کشاورزی آذربایجان غربی، سالانه ۵.۵ میلیون تن انواع محصولات تولید باغی زراعی را تولید و روانه بازار میکند. دراین میان، گندم و جو، انواع میوه و صیفی جات و به خصوص انگور از مهمترین محصولات کشاورزی ارومیه است. انگور و سیب درختی از جمله محصولات حاصل خیز است که به مقدار زیاد و بسیار مرغوب و مطلوب به دست آمده و به روسیه و آلمان نیز صادر میشود.
بیدمشک گرانترین گرانترین عرقهای گیاهی
در استان آذربایجان غربی ۹۰۰ تن بیدمشک تولید میشود که ازاین میزان بیش از ۷۰۰ تن بیدمشک در شهرستان ارومیه تولید میشود، که از این میزان ۲۱۰ تن در داخل استان توسط صنایع وابسته، ۷۰ تن بصورت خانگی در سطح استان مصرف شده و مابقی به خارج از استان صادر میشود، موضوعی که موجب شده تا این منطقه قطب تولیداین محصول در کشور بشمار آید. از آنجا که صاحبنظران علم طب بر این عقیده هستند که عرق بیدمشک در رفع کم خونی، ناراحتیهای قلبی و عروقی، تسکین اعصاب و دردهای رماتیسمی موثر است و اگر بدون مواد شیرین کننده مصرف شود، به مقدار قابل توجهی قند خون را کاهش میدهد، لذا این مهم موجب شده تا شکوفههای بیدمشک پس از برداشت به بازارهای محلی منتقل میشوند و مردم به روش سنتی با فناوری محلی " نی قازان" در خانهها اقدام به عرق گیری ازبیدمشک کنند.
تهیه عرق بیدمشک در آغازین روزهای بهار به یک سنت قدیمی در ارومیه تبدیل شدهاست که حاصل آن در استان آذربایجان غربی، سالانه بیش از ۱.۵ میلیون لیتر عرق بیدمشک است. به گفته کارشناسان خواص بیشمار آن موجب شده تا بیدمشک ازجمله گیاهان دارویی محسوب شده که گرانترین عرقهای موجود در بازار است. مدیر باغبانی سازمان جهادکشاورزی آذربایجان غربی با اشاره به زمان برداشت شکوفههای درختچه بیدمشک از سطح باغهای استان دراین خصوص میگوید: «سالانه بیش از ۵۶ تن شکوفه بیدمشک از باغهای استان برداشت و به بازار عرضه میشود.» عزیز امانی با بیان اینکه سطح زیرکشت این نوع درختچه در استان بیش از ۳۰ هکتار است که عمدتا بهصورت حاشیهکاری در کنار باغها و مزارع کاشته میشود، میافزاید: «بیشترین سطح زیر کشت بیدمشک در استان در شهرهای ارومیه در ۱۸ هکتار، پلدشت ۱۰ هکتار و سلماس دوهکتار است.»
درکنار این مهم، یکسوم شکوفههای تولیدی از سوی واحدهای تبدیلی جذب و به عرق تبدیل و نزدیک یکسوم آن در خانهها مصرف و تبدیل به عرق بیدمشک میشود و بقیه نیز در مصارف مختلف از سوی واحدهای گلابگیری دیگر استانهای کشور و تهیه نقل بیدمشکی در قنادیهای ارومیه کاربرد دارد. از طرفیز نقل و عرق بیدمشک ارومیه علاوه بر داخل کشور، مشتریان زیادی در کشورهای عربی حوزه خلیجفارس، ترکیه، جمهوری آذربایجان و گرجستان دارد که مازاد این محصول به این کشورها صادر میشود. در استان ۵ واحد عرقگیری گیاهان دارویی همچون بیدمشک وجود دارد که سالانه از این واحدها ۱۲ هزار و ۷۱ تن عرق گیاهان دارویی استحصال و به بازارهای داخلی و خارجی صادر میشود.
از آنجا که بیدمشک درختچهای کم هزینه و بیتوقع است و هزینه نگهداری آن نیز بسیار کم است، کاشت این درختچه را مقرون به صرفه است. آذربایجان غربی به دلیل داشتن اقلیم مناسب با این گیاه از نظر کمیت و کیفیت از استانهای برتر کشور است. بیدمشک در صنایع دارویی و غذایی کاربردهای فراوانی دارد، از عصاره این گیاه در تهیه نقل بهعنوان معروفترین سوغات ارومیه استفاده میشود، طوری که اکنون مراکز بسیاری در این شهر به کار تولید نقل بیدمشک اشتغال دارند. بیدمشک علاوه بر رایحه مطبوع، دارای خواص درمانی زیادی است که اهالی ارومیه برای استفاده از خواص درمانی و پذیرایی از مهمانان، عرق آن را در خانهها نگهداری کرده و عرق و نقل بیدمشک به دلیل کیفیت و عطر و طعم مطبوع از قدیمالایام مورد توجه مسافران و گردشگران بوده و در زمان حاضر نیز از اقلامی است که مشتریان زیادی دارد.
ارزش دارویی بیدمشک
هر کیلوگرم گل بیدمشک در بازار بین ۷۰ تا ۱۰۰ هزار ریال عرضه میشود. طبیعت گیاه بیدمشک، سرد است و متخصصان طب سنتی آن را مقوی قوای دماغی، قلب، مفرح روح، ملین مزاج، ضد سردرد و دردهای عضلانی، پایین آورنده قند خون و آرام بخش میدانند. صاحبنظران علم طب بر این عقیده هستند که عرق بیدمشک در رفع کم خونی، ناراحتیهای قلبی و عروقی، تسکین اعصاب و دردهای رماتیسمی موثر است و اگر بدون مواد شیرین کننده مصرف شود، به مقدار قابل توجهی قند خون را کاهش میدهد. به گفته محققان مرکز تحقیقات جهاد کشاورزی آذربایجان غربی، این استان از مهمترین مناطق رویش این درخت به صورت خودرو و پرورشی بوده و رویشگاه اصلی آن درهها و حاشیه جویبارهاست.
مدیر باغبانی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی درباره ویژگیهای درختچه بید مشک، میگوید: «بیدمشک به رطوبت زیادی نیاز دارد و کشاورزان آن را برای جلوگیری از فرسایش خاک و ساییدگی جویبارها میکارند.» عزیز امانی با تاکید بر اینکه این درختچه با اکثر خاکهای موجود در ایران سازگار است، میافزاید: «این درخت در خاکهای رسی و رسی شنی رشد مناسب و گل دهی بهتری دارد، اما به عنوان درخت اصلی در مزارع کمتر کاشته شده و در اطراف مزارع به فاصله حدود نیم الی یک متر از هم کاشته میشود.» بیدمشک از محصولات کم هزینه و پردرآمد است، چرا که حداکثر زمان چیدن تا گرفتن عرق از این گیاه ۷۲ ساعت است، و بعد از این زمان از کیفیت عرق آن کاسته میشود. همچنین به ازای یک کیلوگرم گل تازه ۲ تا سه و نیم لیتر عرق استحصال میشود.
سالانه بیش از ۷۰۰ تن گلتر بیدمشک در استان، برداشت میشود که از این میزان بیش از یک و نیم میلیون لیتر عرق بید مشک از این محصول در استان تولید میشود. عرق بیدمشک به روشهای صنعتی و سنتی تهیه میشود، اظهار کرد: عرق گیری از بیدمشک در آغازین روزهای بهار یکی از سنتهای قدیمی خانوادههای آذربایجان غربی به ویژه ارومیه به شمار میرود. کارشناس مرکز تحقیقات سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی دراین خصوص میگوید: «هم اکنون توسعه کشت این گیاه به شدت در کنار جویبارهای استان در دستور کار قرار دارد.»
محسن نورمحمدی میافزاید: «علاوه بر تهیه عرق و نیز استفاده از شکوفههای بیدمشک در صنایع غذایی از گردههای آن در تولید مواد آرایشی و زیبایی پوست استفاده میشود.» وی با اشاره به اینکه این درختچه سهل کاشت است و در منطقه مارمیشو ارومیه به صورت خودرو وجود دارد، ادامه میدهد: «عرق بیدمشک به واسطه عطر و طعم مطبوع و ارزش افزوده بالا، مشتریان زیادی در داخل و خارج کشور دارد.» نورمحمدی ا. اشاره به برتری عرق گیری سنتی به صنعتی میگوید: «عرق بیدمشکی که در خانهها با استفاده از دستگاه ' نی قازان ' فرآوری میشود، نسبت به محصولات بازاری از غلظت، عطر و طعم بهتری برخوردار است و خریداران، محصولات خانگی را به محصولات بازاری ترجیح میدهند.»
عرق بیدمشک ارومیه علاوه بر داخل کشور، مشتریان زیادی در کشورهای عربی حوزه خلیج فارس، ترکیه، جمهوری آذربایجان و گرجستان دارد که به صورت تجارت چمدانی صادر میشود. عرقیات گیاهی همچون عرق بادرنجبویه و بید مشک از مشهورترین سوغات این استان به شمار میرود و به علت عطر و طعم و مهمتر از همه خاصیت شفابخش آنها در تهیه نقل، شیرینی، شربت و بستنی کاربرد محلی دارد.