مهدی جمال اظهار کرد: ساخت این بنای مهم اسلامی به قرن دوم برمی گردد و از این رو در زمره چند مسجد نخست ایران قرار می گیرد .
وی با اشاره به تاریخ ساخت این بنا خاطرنشان کرد: تاریخ ساخت مسجد تاریخانه بین سال های 130 تا 170 هجری قمری بوده است .
این مدیر اجرایی با اشاره به اهمیت تاریخانه به عنوان نمونه‌ای کامل از مساجد قرون اولیه اسلامی اضافه کرد: تنها مسجدی در ایران که بنای آن به قبل از تاریخانه دامغان برمی گردد مسجد فهرج یزد است که ساخت آن را منتسب به قرن اول هجری می دانند .
وی با اشاره به وجود شواهدی در خصوص قدمت بیشتر این بنا گفت: این مسجد بر روی بنایی که ساخت آن به قبل از اسلام برمی گشته ساخته شده و از این منظر هم اهمیت ویژه ای دارد .
سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان در خصوص اهمیت خاص این بنای تاریخی گفت: جدا از اینکه این مسجد قدیمی ترین یا یکی از قدیمی ترین مساجد کشور است اهمیت خاص دیگر آن در این است که تاریخانه یکی از اولین مساجدی است که در ساخت آن مناره نیز وجود داشته است .
وی ادامه داد: در واقع منار به عنوان یکی از عناصر تشکیل دهنده مساجد در قرن اولیه اسلامی معمول می شود و تاریخانه نیز یکی از اولین نمونه های مساجد با مناره در ایران است .
وی با بیان اینکه ارتفاع کنونی مناره تاریخانه 26 متر است ادامه داد: برای دسترسی به بالا در این مناره بلند و زیبا 86 پله تعبیه شده است .
جمال با بیان اینکه مناره سال ها بعد از ساخت مسجد به آن افزوده شده ادامه داد: مناره مسجد تاریخانه که دارای تزیینات زیبایی است در سال 420 هجری به مجموعه اضافه شده است .
جمال مصالح به کار رفته در این مسجد کهنسال را خشت و آجر و برشمرد و افزود: در این بنا از آجر در ساخت قوس ها و ستون ها و از خشت برای ساخت دیگر بخش ها استفاده شده است. ضمن اینکه در قوس های مسجد از چوب برای استحکام بخشی بنا و از گچ برای اندود سطوح مختلف بهره گرفته شده است .
وی با اشاره به برخی جذابیت های بصری در این بنا خاطرنشان کرد: وجود یک تالار ستون دار از دیگر بخش های زیبا و چشم نواز در این بنای کهنسال استان سمنان و شهر تاریخی دامغان است .
سرپرست میراث فرهنگی استان اضافه کرد: تالار ستون دار آن، دارای هفت ناو طولی در جهت قبله و سه ناو عرضی است ‚ به نحوی كه ناو وسطی كه شامل محراب و منبر است ‚ عریض تر از ناوهای طرفین خود است كه بیانگر مراحل اولیه شكل گیری ایوان در مساجد شبستانی ایران است .
وی با بیان اینکه یک حیاط در سمت قبله این مسجد واقع شده ادامه داد: در سه سوی دیگر این بنا یک مجموعه ای از رواق ها بنا شده که چشم انداز زیبایی به مسجد داده است .
سرپرست میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان از مسجد تاریخانه دامغان به عنوان یک بنای مهم تاریخی در سطح ملی نام برد و گفت: این بنا یکی از قدیمی ترین بناهای ثبت شده استان است .
وی با بیان اینکه مسجد تاریخانه در سال 1310 هجری شمسی در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده خاطرنشان کرد: این مسجد زیبا در بیش از 1200سال گذشته بارها مرمت و بازسازی شده و همچنان یکی از بناهای پربازدید و زیبای استان است .
در خصوص وجه تسمیه نام این مسجد و واژه تاریخانه گفته شده که این نام ترکیبی از ترکی ترکی"تاری" به معنای خدا و واژه پارسی خانه است و اصلاحا معنای آن "خانه خدا"است که نامی مرسوم برای مساجد در فرهنگ اسلامی است .
« گدار» باستان شناس معروف درباره مسجد تاریخانه نوشته است: این مسجد «نمونه ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارئه دهیم یعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است» تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است .
قوس های بالای ستون ها با فرم بیضی از آجر ساخته و در بالا به آرامی شكسته شده اند . برای حفظ تعادل و اتصال محكم قوس ها به ستون و دیوار ‚ از قطعات چوب استفاده شده است . دهانه طاقی كه در مركز رواق سمت قبله قرار می گرفته ‚ از دهانه های دیگر عریض تر و بلندتر ساخته شده است . به اين ترتیب ‚ علاوه بر سنت معماری دوره ساسانی ‚ به مركز و جایی كه محراب و منبر در آن قرار دارد - اهمیت خاصی داده شده است،
تاریخانه دارای ستون هایی مدور متعددی است و از این رو از آن به عنوان مسجد چهل ستون نیز نام برده شده، به گفته کارشناسان، آجرچینی ستون ها به پیروی از آجر چینی دوره اشكانی و ساسانی افقی و عمودی روی هم چیده شده است. ضمن اینکه این ستونها كاملا قابل مقایسه با ستون هایی است كه در تپه حصار دامغان ‚ از یك كاخ ساسانی خاكبرداری شده است .
