سرویس سبک زندگی جوان آنلاین- مجید مولوی(کارشناس و مربی امور تربیتی و پرورشی مدارس): تأدیب، تربیت و پرورش شخصیت اخلاقی، جایگاه ممتاز و فوق‌العاده‌ای در شیوه زیستن یا سبک زندگی برآمده از ارزش‌ها و تعالیم اسلامی دارد، زیرا با شکل گرفتن این شخصیت، یکپارچگی اخلاقی در شخص به بالاترین سطح خود خواهد رسید. پژوهشگران اعتقاد دارند آنچه پایبندی به کنش‌های اخلاقی را تسهیل می‌کند، شکل یافتن شخصیت و هویت اخلاقی به گونه‌ای است که ارزش‌های والای اخلاقی به جزئی از هسته مرکزی شخصیت فرد تبدیل گردد. وقتی خلقیات و شکل ترکیبی آداب، یعنی رفتار‌های ساده و جلوه‌های بروز یافته آن به شکلی یکپارچه در نظر گرفته می‌شود، سبک زندگی صورت می‌یابد. از طرف دیگر، پژوهش‌ها نشان می‌دهد اشخاصی که از سطوح بالای هویت و شخصیت اخلاقی برخوردارند، از نظر اجتماعی منعطف‌تر بوده و روابط و تعاملات اجتماعی آن‌ها از کیفیت و کمیت بیشتری برخوردار می‌باشد. همچنین این افراد در تنظیم هیجانات خود بهتر عمل کرده و تعاملات همدلانه‌تری را با دیگران برقرار می‌نمایند. از دیگر سو، هویت اخلاقی بر نحوه تفکر اخلاقی و اجتماعی اثرگذار بوده و درمجموع نشانگر سازگاری و مشارکت سالم تلقی می‌شود. از میان دانشمندان اسلامی، ابن‌مسکویه معتقد است تکرار و ممارست، باعث شکل‌گیری هویت اخلاقی ثانوی می‌گردد. از نگاه او این هویت برای کسی که سبک زندگی مبتنی بر تعالیم اسلامی و ارزش‌های اخلاقی دارد، با تکرار و ممارست به‌دست می‌آید. ملا مهدی نراقی نیز به دو شاخصه در تربیت اخلاقی توجه می‌کند که این دو شاخص عوامل شناختی مانند خودشناسی و فضیلت‌شناسی و توجه به عوامل منفی رفتاری می‌باشد. از نظر او با پاکسازی وجود متربی از این رفتارها، زمینه‌های لازم جهت تربیت اخلاقی درست فراهم می‌گردد.
در سبک زندگی اسلامی برای تربیت و پرورش شخصیت اخلاقی راه‌های گوناگونی عنوان شده که روند این تغییر و تحول شخصیتی را آسان‌تر می‌کند. این راهکار‌ها هم در چارچوب فردی و هم در چارچوب اجتماعی (جامعه اسلامی) نقش خود را به‌خوبی ایفا می‌کنند. در ادامه این نوشتار با توجه به اهمیت و تأثیر چشمگیر خانواده به عنوان اولین منشأ تربیت و همچنین مرجع بسترساز و تصمیم‌گیر در انتخاب محیط آموزشی و فرهنگی مناسب برای نوجوان، به راهکار‌های مورد استفاده در این کانون در شش گام پرداخته می‌شود.
برای فرزندان خود صمیمی، قاطع و اطمینان‌بخش باشید
والدینی که به درک درستی از فرزند خویش رسیده‌اند، از طرفی نظارت و کنترل دقیقی روی او اعمال می‌کنند و از طرف دیگر، به نیاز‌ها و خواسته‌های فرزند به شکل مناسبی پاسخ می‌دهند. آن‌ها به نوجوان خود کمک می‌کنند تا به‌درستی در راه کسب یک هویت موفق قدم بردارد. والدین صمیمی، قاطع و اطمینان‌بخش، غالباً دارای فرزندانی با هویت تحول‌یافته و پیشرفته هستند و در طرف مقابل، والدین سرد و تهدیدگر، کمتر توانایی پرورش فرزندان برخوردار از بلوغ اخلاقی را دارند.
انتقال ارزش‌ها و باور‌ها به نوجوانان نیز از راه تعامل پدر و مادر با آن‌ها شکل می‌گیرد؛ به عبارت دیگر وضعیت کیفی ارتباط والدین با فرزندان رشد اخلاقی آنان را آسان یا مشکل می‌کند. محیط خانوادگی حمایتی موجب پرورش اخلاقی شخصیت می‌شود، چراکه نتایج تحقیقات نیز حاکی از آن است که فرزندان بیشتر از والدینی پذیرش دارند که در ارتباطات خود با گرمی و صمیمیت بیشتری با آنان رفتار می‌کنند. بررسی محتوایی روایات و احادیث نیز نشان می‌دهد که بزرگان دین، تربیت بر مبنای محبت را مورد تأکید خود قرار داده‌اند. در همین خصوص پیامبر اعظم (ص) می‌فرمایند: «شما را به نیکی به پیران و مهربانی به جوانان وصیت می‌نمایم.»
خداوند بزرگ در قرآن کریم خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «به سبب رحمت ماست که تو با مردم نرمخوی و مهربان هستی، که اگر تندخو و خشن بودی، از گرد تو پراکنده می‌شدند.» (آل عمران، ۱۵۹) در این زمینه نیز تحقیقات نشان می‌دهد که دخالت‌های با استفاده از ابزار قدرت در تربیت فرزند، موجب اجبار و اطاعت موقت می‌شود، اما زمینه ناکامی و خودسری فرزندان را فراهم می‌آورد. در نقطه مقابل روش‌های تربیتی مقتدرانه و همچنین مشارکت در فعالیت‌ها و امور فرهنگی و مذهبی، نه تنها رشد باور‌های اخلاقی را در پی دارد، بلکه فرصت مناسب جهت عمل کردن بر اساس باور‌ها را نیز ایجاد می‌کند.
گفتوگو کنید و از سرزنش کردن بپرهیزید
پدران و مادرانی که درباره باور‌ها و ارزش‌های اخلاقی با فرزندان خود گفتوگو می‌کنند، از آن‌ها انتظار بیشتری برای رفتار اخلاقی دارند و موضوعات و مقوله‌های اخلاقی را با استدلال و سؤالات اخلاقی مناسب طرح می‌کنند، دارای فرزندان با وجدان نیز هستند. خداوند سبحان در قرآن کریم درباره چگونگی گفتوگو می‌فرماید: «با او به نرمی سخن بگویید، شاید پند بگیرد یا بترسد.» (طه۴۴) پژوهش‌های مربوطه نیز نشان می‌دهد والدینی که با احساسات فرزند خود هماهنگ شده، همدلانه به آن‌ها گوش فرا می‌دهند، علل انواع احساسات را مشخص می‌کنند و به نیاز عاطفی او پاسخ مناسب می‌دهند، زمینه لازم جهت پرورش همدلی را در وی ایجاد می‌نمایند.
پدر و مادر باید در کنار آموختن اصول اخلاقی به فرزندشان، تلاش کنند انگیزه‌های لازم را در وی ایجاد کنند تا خود او احساس تعهد نسبت به رعایت اصول اخلاقی را کسب نماید. باید با صبر و شکیبایی نوجوان را کمک کرد تا بتواند نسبت به خود احساس مثبت و درستی داشته باشد. همزمان باید امکان تجربه‌های اخلاقی موفق را برایش ایجاد و با تأکید بر نکات مثبت و پرهیز از سرزنش‌های بی‌فایده، زمینه‌های علاقه‌مندی بیشتر به موضوعات اخلاقی را فراهم آورد. حضرت امیرالمؤمنین (ع) در این خصوص می‌فرمایند: «هروقت نوجوانی را سرزنش کردی، از بعضی گناهانش در گذر تا سرزنش، او را به سرسختی و مقابله وا ندارد.»
کسانی که در سرزنش فرزندانشان زیاده‌روی می‌کنند، احساس گناه را در آنان تشدید کرده و موجب کاهش عزت نفس و درنهایت، ناامیدی فرزندان می‌شوند. در چنین وضعیتی فرزندان به جای تمرکز بر جبران خطا‌ها و اشتباهات خود، مبتلا به احساسات ناخوشایند درونی شده و به توجیه اشتباه و ظالم خواندن دیگران به‌ویژه والدین روی می‌آورند تا از این طریق قدری از درد روانی خود بکاهند. این موضوع، پرورش اخلاقی و هویت نوجوان و درنهایت شکل‌گیری هویت اخلاقی را دچار اختلال جدی می‌نماید.
والدین نباید در تربیت فرزندان خود انتظارات بیش از حد داشته باشند و با تعدیل منطقی توقعات خود، از افراط، تفریط و ایجاد دلزدگی اخلاقی علی‌الخصوص در دوران نوجوانی پرهیز کنند. در مصحف شریف در این باره اینگونه آمده است: «در رفتارت میانه‌روی کن و سخن را به آرامی بگو.» (لقمان۱۹) بعضی اوقات پدر و مادر به خاطر کمال‌طلبی در تربیت و اجرایی کردن موضوعات اخلاقی، به ظرفیت فرزندان توجه نکرده و درنتیجه این موضوعات در ذهن آنان با سختی، آزار و عدم رضایت پیوند خورده و موجب گریز در نوجوان می‌شود.
بصیرت فرزندان را افزایش و کنترل را کاهش دهید
خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «بگو این راه من است! من و پیروان من با بصیرت مردم را به سوی خدا دعوت می‌کنیم.» (یوسف، ۱۰۸) در این آیه شریفه، خدای متعال از انسان می‌خواهد که بر مبنای بصیرت رفتار کنند و دین حق را بپذیرند. در این آیه تأکید می‌شود که دعوت پیامبر (ص) بر اساس بصیرت و آگاهی‌بخشی است.
در این زمینه نتایج پژوهش‌ها نیز حاکی از آن است که استفاده از استدلال و بیان دلایل منطقی با رشد هویت اخلاقی ارتباط معنادار دارد. والدین با تأثیری که بر باور‌ها و قضاوت‌های کودکان درباره موضوعات اخلاقی دارند، باعث بروز رفتار اخلاقی در آن‌ها شده به شکلی که با ارائه اطلاعات درباره ماهیت خطا و اشتباهات و واداشتن فرزندان به تفکر در مورد رفتار‌های خویش، تحولات اخلاقی را در فرزندان تسهیل می‌نمایند.
پرورش هویت اخلاقی در فرزندان در صورتی موفق خواهد بود که از عناصر شناخت، عواطف و انگیزش به‌خوبی استفاده شود. همچنین می‌بایست ارتباط با نوجوانان دوطرفه باشد. در این خصوص نه تنها نوجوان باید اهمیت عینی ارزش‌های اخلاقی را بیاموزد، بلکه می‌بایست برای آن‌ها ارزش نیز قائل بوده و ارتباط خود با این اصول را درک کند. این موضوع مستلزم ایجاد فرصت‌هایی است تا فرزندان بتوانند بر اساس اصول اخلاقی عمل کنند. ایجاد چنین فرصت‌هایی به نوجوان امکان می‌دهد تا ارزش اصول اخلاقی را از نزدیک لمس کرده و خود را به عنوان فردی توانمند و مسئول در تأثیرگذاری بر دیگران بیابد و از این طریق برای رفتار‌های اخلاقی بعدی نیز انگیزه مضاعفی پیدا خواهد کرد.
میزان تشویق‌ها، همراهی‌ها و انگیزه‌بخشی‌های والدین درخصوص مشارکت فرزندان در فعالیت‌های فرهنگی و خدمات‌رسانی‌های عمومی عوامل قدرتمند و تأثیرگذاری در مسیر شکل‌گیری هویت اخلاقی به حساب می‌آیند. کم کردن کنترل‌های بیرونی تا حد امکان، زمینه‌سازی برای رشد مناسب، توجه به استقلال کودکان و دادن فرصت تصمیم‌گیری به آنان، بستر‌های لازم برای درونی‌سازی مفاهیم اخلاقی و ایجاد هویت اخلاقی را فراهم می‌کند.
به کودکان احترام بگذارید و عالم بی‌عمل نباشید
موضوع بااهمیتی که در تربیت اخلاقی می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، رعایت احترام و تعظیم شخصیت کودکان است. احترام به کودک در شکل‌گیری هویت او نقش اساسی ایفا می‌کند؛ چراکه کودک خود را آنچنان خواهد شناخت که دیگران در رفتار خود با آن‌ها نشان می‌دهند و درنتیجه بر اساس همین شناخت نیز عمل خواهد کرد. از این رو اگر با کودک محترمانه و بزرگ‌منشانه برخورد شود، شخصیت او عزیز، مستقل و مثبت شکل می‌گیرد. امیرالمؤمنین (ع) در این باره می‌فرمایند: «کسی که نفسش بر وی خوار گشت، امید نیکی از او نیست.»
هماهنگی گفتار و رفتار نیز موضوع بسیار مهمی است. قرآن مجید خطاب به جماعت مؤمنان می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید چرا چیزی می‌گویید که به آن عمل نمی‌کنید؟» (صف۲) این مسئله به شکل ویژه درباره پدر و مادر به عنوان اولین مربیان فرزندان بسیار مهم است. دوگانگی و تضاد در گفتار و کردار موجب بروز تضاد شناختی در فرزندان شده و اعتماد به والدین را در آنان به‌شدت کاهش می‌دهد. بر اثر این اتفاق و به مرور زمان پذیرش توصیه‌های والدین برایشان بی‌اهمیت شده و به‌ویژه در دوره حساس و سرنوشت‌ساز نوجوانی، فرزندان با صراحت این موضوع را به والدین متذکر می‌گردند که همین امر موجبات بروز تنش در روابط را فراهم می‌نماید.
فرزندان دین‌مدار و اخلاق‌مدار تربیت کنید
اعتقادات مذهبی در چگونگی اندیشیدن درباره هستی، در حس و نگاه کودک درباره خود و دیگران و در رفتار او در مواجهه با موضوعاتی که با آن‌ها رو‌به‌روست و همچنین کیفیت و کمیت پایبندی به تعهدات اخلاقی اثرات غیرقابل خدشه‌ای دارد. پدران و مادران با تلاش در زمینه پرورش دینی و عمق‌بخشی به مبانی اعتقادی فرزندان خود، زمینه لازم برای پایبندی به تعهدات در فرزندان را نیز فراهم می‌کنند.
از راه پیوند اخلاقیات با نیاز‌های اقتضایی دوره نوجوانی و معرفی اخلاق و اخلاق‌مداری به عنوان منبع اصلی پاسخ‌دهنده به نیاز‌ها و پرسش‌ها، می‌توان انگیزش‌های اخلاقی لازم را در نوجوانان ایجاد کرده و آن‌ها را ارتقا داد. فرزندان را نسبت به این حقیقت آگاه کنیم که با پیروی از مبانی و اصول اخلاقی می‌توان بر عوامل منفی و مختل‌کننده مانند اضطراب، استرس و احساسات منفی ناخوشایند در زندگی چیره شد و آرامش و اطمینان را جایگزین آن‌ها نمود.
خانواده را در شکل دادن به هویت اخلاقی فرزندان تنها نگذارید
با عنایت به اهمیت بسزای دوره نوجوانی در شکل یافتن هویت اخلاقی در سبک زندگی ایرانی- اسلامی، ضروری است تا به راهکار‌های پرورش و تقویت این هویت در دوره مذکور توجه خاص و فوق‌العاده‌ای شود.
در فضای شخصی باید با فراهم آوردن بستر‌های مناسب برای رشد و تعالی اعتقادات نوجوان درباره شناخت نسبت به خداوند و صفات ذات باریتعالی (معرفه‌الله)، خودشناسی (معرفه‌النفس)، آشنایی با مبانی اخلاق و دستیابی به ادراک مهم بودن و ضروری بودن آن به تسهیل و ساده‌سازی راه شکل‌گیری هویت اخلاقی پرداخت. لازم به ذکر است بسیاری از موارد ذکرشده می‌تواند علاوه بر خانواده در سایر نهاد‌ها و مراکز متولی امر مهم و خطیر تعلیم و تربیت، به عنوان راهکار‌هایی جهت رشد، ارتقا و تعالی هویت اخلاقی آحاد نوجوانان مورد استفاده و بهره‌برداری قرار گیرد.
از دیگر سو یکی از نکات قابل اهمیت در مسیر ایجاد و ارتقای هویت اخلاقی، هماهنگی و هم‌راستایی نهاد‌ها و ارگان‌های مختلفی است که مجموعاً محیط تربیتی، فرهنگی و اجتماعی نوجوانان را شکل می‌دهند. از این رو شایسته و ضروری است که متولیان، سیاستگذاران و مسئولان عرصه خطیر تعلیم و تربیت، زمینه‌ها و مقدمات لازم جهت ایجاد تعامل، همسویی و هماهنگی هرچه بیشتر ارگان‌های مربوطه را در این زمینه فراهم نمایند.
