حوريه ملکي
سلطانیه بزرگترین گنبد خشتی جهان در سال ۱۳۸۴ در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو به عنوان هفتمین اثر ایرانی به ثبت رسید. «گنبد سلطانیه»، در شهر سلطانیه در استان زنجان قرار دارد و یکی ازشاهکارهای معماری ایران در دوره ایلخانی است. این گنبد در حد فاصل سال‌های ۷۰۴ تا ۷۱۲ قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است. گنبد سلطانیه عظیم و بزرگ که عظمتش هرکس را به خود جذب می‌کند متاسفانه چند وقتي بود که تخریب تدریجی این بنای مهم تاریخی به ذوق میزد. کار بازسازی «گنبد سلطانیه» از سال ۱۳۴۸ آغاز شده و در این مدت گنبد سلطانیه در ۹ دوره مورد بازسازی قرار گرفت. چند وقت پیش بود که بالاخره داربست‌های فلزی از اطراف این بنا جمع شدند و پس از ۳۰ سال فصل‌های مرمت این بنا به پایان رسید. «گنبد سلطانیه» باید به عنوان یک اثر ثبت شده جهانی مورد توجه بیشتری قرار گیرد، اما تصور می‌شود کسی به اهمیت این اثر تاریخی واقف نیست چراکه این اثر بزرگترین بنای آجری جهان است.
***
سلطانیه با ارتفاعی نزدیک به دو هزار متر از سطح دریا در ۳۶ کیلومتری شهرستان زنجان و با فاصله ۴ کیلومتری از جاده قزوین زنجان در دشت سلطانیه و در کنار چمن سلطانیه واقع شده است
سلطانیه با ارتفاعی نزدیک به دو هزار متر از سطح دریا در ۳۶ کیلومتری شهرستان زنجان و با فاصله ۴ کیلومتری از جاده قزوین زنجان در دشت سلطانیه و در کنار چمن سلطانیه واقع شده است.
دشت وسیع سلطانیه که از دامنه کوه‌های شمالی منطقه آغاز و تا اولین رشته‌کوه‌های جنوبی منطقه ادامه پیدا می‌کند، تقریباً در نقطه مرکزی، چمن سلطانیه را که همانند تخته فرش تنیده از ابریشم است، در آغوش کشیده است.
دشت سلطانیه به استناد مدارک باستان‌شناسی پایگاه استقرارهای مختلفی از هزاره‌های پیش‌ازتاریخ و سرچشمه رودخانه‌های زنجانرود و ابهر رود است. این دو رودخانه پس از قدرت گرفتن از آب‌های تحت‌الارضی چمن سلطانیه در طول مسیر و کنار شاخه‌های فرعی خود به‌نوعی باعث پدید آمدن و قوام سکونتگاه‌های مختلفی شده‌اند.
اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی
این روزها گنبد سلطانیه زوایای جدیدی از عظمت خود را به نمایش گذاشته و با کنار رفتن لایه‌ای که چهل سال پیش بر روی زیبایی‌هایش کشیده شده بود پذیرای علاقه‌مندان به معماری ایرانی اسلامی است.
اینجا تجلی‌گاه هنر و معماری اصیل ایرانی و اسلامی است، هنری برگرفته از فرهنگ و تمدن ایرانی و آمیخته با آرایه‌های بی‌بدیل معماری اسلامی، نقوشی که زندگی را می‌توان در زیبایی‌های خیره‌کننده‌اش به عینه دید. اینجا گنبد عظیم و تاریخی سلطانیه است.
تلفیقی زیبا از کاشی و آجر، بنایی باشکوه قامت افراشته در دامن چمن تاریخی سلطانیه و عظیم‌ترین گنبد آجری جهان است که استوار و مستحکم خودنمایی می‌کند تا بار دیگر هنر و معماری اسلامی- ایرانی را به رخ تماشاگران خود بکشاند.
گنبدی نیلگون در دشت سرسبز و تاریخی سلطانیه خودنمایی می‌کند و هر بیننده‌ای را به تحسین هنر و معماری ایرانی وامی‌دارد. انواع آجرکاری، گچبری و کاشی‌کاری، منبت‌کاری، آیینه‌کاری، نقاشی و همه هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی در این بنای ارزشمند تاریخی خلاصه شده است.
گنبد تاریخی و عظیم سلطانیه بزرگترین و اصیل‌ترین شناسنامه سبک معماری آذربایجانی بوده که در استان زنجان قرارگرفته است. سبک آذری به لحاظ استفاده از آرایه‌ها و تزئینات به‌کاررفته در بناها و ساختمان‌ها، دوره شکوفایی معماری ایرانی محسوب می‌شود.
استفاده از سفالینه‌های زرین‌فام در بناها، استفاده از حجم زیاد سفال با رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی از ویژگی‌های سبک آذری است که این سبک را با سایر سبک‌ها دارای تفاوت‌هایی کرده است.
این روزها گنبد سلطانیه جلوه‌ای باشکوه‌تر از چهره گذشته خود را نشان داده و با کنار رفتن لایه‌ای که چهل سال پیش بر روی زیبایی‌هایش کشیده شده بود امروز شکوه و عظمتی باورنکردنی از خود به نمایش گذاشته است که چشم هر بیننده‌ای را خیره این عظمت و شکوه می‌کند.
گنبد سلطانیه آغاز یک نهضت معماری است. انواع هنرهای اصیل ایرانی و اسلامی در ساخت گنبد عظیم سلطانیه به‌کاررفته به‌گونه‌ای که می‌توان ادعا کرد این اثر آیینه تمام نمای معماری و هنر ایرانی و اسلامی است.
زيبايي هايي که هر چشمي را مي نوازد
نقوش زیبای نمای داخلی گنبد عظیم سلطانیه بعد از چهل سال رونمایی شده است و حالا مي تواند هر رهگذري را مات خود کند. یکی از شاخص‌های اصلی گنبد سلطانیه، آرایه‌های وابسته به معماری بنا است، این آرایه‌ها باعث شده است که گنبد سلطانیه به موزه زنده هنرهای سنتی ایران و هنرهای وابسته به معماری تبدیل شود
یحیی رحمتی مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان گنبد تاریخی سلطانیه را آغاز یک نهضت معماری عنوان کرد و با بیان اینکه یکی از شاخص‌های اصلی گنبد سلطانیه، آرایه‌های وابسته به معماری بنا است، افزود: این آرایه‌ها باعث شده است که گنبد سلطانیه به موزه زنده هنرهای سنتی ایران و هنرهای وابسته به معماری تبدیل شود.
وی با اشاره به اینکه در گنبد تاریخی سلطانیه از هر هنری که در حوزه معماری است، اثری به‌غایت زیبا را می‌بینیم، تصریح کرد: یکی از نمودهای اصلی معماری، سبک آذری است. گنبد سلطانیه و به‌نوعی سبک آذری، شروع معماری فاخر ایرانی بعد از اسلام است.
رحمتی ادامه داد: اگر تاریخ ایران را به دو برهه قبل و بعد از اسلام تقسیم کنیم، شاخص‌ترین بنای ایرانی قبل از اسلام تخت جمشید و بعد از اسلام نیز شاخص‌ترین بنای ایرانی و اسلامی گنبد سلطانیه بوده است.
وی ادامه داد: تفاوت این بنای تاریخی با تخت جمشید این است که تخت جمشید به‌واسطه اتفاقاتی که افتاد، تأثیر زیادی بر روند معماری بعد از خود نداشته است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان افزود: اما گنبد سلطانیه آغاز یک نهضت معماری است؛ چراکه برخی از مجموعه‌ها از معماری منطقه تأثیر گرفته‌اند.
رحمتی با بیان اینکه برای حفظ این شناسنامه هنری و تاریخی، حفاظت از تزئینات وابسته به معماری در اولویت برنامه‌ها قرار گرفته است، اظهار کرد: این اقدام به‌صورت بسیار ظریف، زمان‌بر و هزینه‌بر در گنبد سلطانیه در حال اتفاق افتادن است، شاید اگر می‌خواستیم نقش موردنظر را از اول بازآفرینی کنیم، زمان کمتری برای این کار صرف می‌شد ولی می‌بایست وفادار به نقش اصلی می‌بودیم تا آسیب فنی به نقش نرسد.
وی با یادآوری اینکه مرمت مجموعه گچ‌بری‌ها و آرایه‌های ایوان جنوبی گنبد سلطانیه به اتمام رسیده است، افزود: اوایل دهه پنجاه، مرمت‌گران ایتالیایی برای تثبیت، گچ‌بری‌ها را با مواد خاص پوشاندند و همین پوشش باعث شد این آرایه‌ها در طول چهل سال در معرض دید متخصصان، محققان و عموم مردم نباشد و بعد از نزدیک به چهل سال، این آرایه‌ها را با آخرین تکنیک‌های مرمتی لایه‌برداری کرده و لایه پوششی را بدون اینکه هیچ‌گونه آسیبی به تزئینات برسد، جدا کردیم.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان زنجان خاطرنشان کرد: این بنا، منبع بسیار بزرگ مطالعاتی نقوش اسلامی است و شاید به این وسعت بنایی با این همه منبع مطالعاتی در حوزه نقوش معماری و آرایه‌های وابسته به معماری نداشته باشیم.
ايوان هايي براي نظاره کردن شهر
مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه هم با بیان اینکه گنبد تاریخی سلطانیه دارای ۸ ایوان است و تزئینات در فضای داخلی قرار دارد، گفت: طی ۲ سال اخیر توانستیم بخش اعظم فضای داخلی ایوان‌ها را مرمت کنیم و در حال حاضر یک ایوان که معروف به ورودی و طبقات است را شروع کرده‌ایم و تا ۶ ماه دیگر آماده خواهد شد.
میر موسی انیران با بیان اینکه در حال حاضر ۸ مرمت کار که آموزش‌های لازم را دیده‌اند کار مرمت را انجام می‌دهند و سرعت عمل ما نسبت به گذشته چند برابر شده است، افزود: در رواق داخلی ۹۰ درصد کار به اتمام رسیده و ۸۵ درصد مرمت رواق بیرونی هم به اتمام رسیده است.
وی بیان کرد: امسال لایه‌برداری تزئینات در رواق جنوبی که توسط ایتالیایی‌ها یک لایه حفاظتی در سال‌های قبل از انقلاب روی آن کار شده بود و کسی قبلاً ندیده بود را آغاز کرده‌ایم که ریزترین و پرکارترین تزئینات در این قسمت است.
انیران با بیان اینکه تنها جایی که کلمه «الملک» و نام مبارک حضرت علی (ع) با خط دیگری استفاده شده است در همین قسمت بوده است، گفت: حُسنی که در این کار بوده این است که تزئینات را باز کرده‌ایم و دیده‌ایم در این قسمت چه چیزی است و مرمت کرده‌ایم و به نمایش گذاشته‌ایم.
وی با بیان اینکه ۲۴ چشمه طاق داریم که ۳ چشمه طاق بسته بوده و باز شده است، افزود: کسی که به سقف نگاه می‌کند می‌تواند به‌راحتی پیوستگی تزئینات را ببیند و یکی از بهترین کارهایی که در میراث جهانی انجام می‌شود و نخستین بار است که این کار اتفاق می‌افتد و می‌تواند باعث جذب گردشگر شود.
گنبد و ارگ تاریخی سلطانیه و همچنین شهر سلطانیه دارای ظرفیت ارزشمندی برای رونق گردشگری است، ظرفیتی که با توجه به فعالیت‌های صورت گرفته در این مجموعه تاریخی گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به سمت خود کشانده است.
کاخي باشکوه به مانند آرامگاه
در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه‌ها، به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده و بسیاری از شرق‌شناسان و باستان‌شناسان غربی نیز اهمیت فوق‌العاده آن را مورد تاکید قرار داده‌اند. بدنه اصلی گنبد و تمام ساختمان آن با آجر ساخته شده و گنبد با روكش كاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌كاری تزیین شده است چنانچه گویی جامه‌ای فیروزه‌ای بر تن كرده است.
در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی دیده می‌شود كه محراب آن دارای حاشیه گچبری است. با ملاحظه دقیق این بنای عظیم، به نظر می‌رسد كه علاوه بر محل آرامگاه اصلی كه شامل ساختمان مركزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد، در سایت گنبد سلطانیه آرامگاه ملاحسن کاشی نیز وجود دارد. مولانا حسن بن محمود کاشانی آملی معروف به «حسن کاشی» عارف و شاعر دربار سلطان محمدخدابنده (اولجایتو) (حکـ ۷۰۳-۶۸۳ ق) بود. درباره این که بنا در چه دوره‌ای ساخته شده اختلاف نظر وجود دارد، برخی آن را مربوط به دوران اولجایتو و برخی دیگر آن را مربوط به دوران شاه طهماسب صفوی (حکـ ۹۸۴-۹۳۰ ق) می‌دانند.
در خصوص تاریخچه شهر سلطانیه هم آمده که هنگامی‌که ارغون خان (پسر آباقا خان) چهارمین ایلخان مغول بر اریکه سلطنت تکیه زد، تصمیم گرفت در محل سلطانیه فعلی شهری بنا کند. بدین رو دستور داد « قلعه‌ای که دور باروی آن ۱۲هزار گام باشد، از سنگ تراشیده بسازند ». ارغون پس از آغاز احداث ساختمان این قلعه درحالی‌که هنوز نیمه‌کاره بود در آن مسکن گزید و به سال ۶۹۱ هجری قمری درگذشت و در همان‌جا به خاک سپرده شد.
اولجایتو امر کرد آرامگاه باشکوهی برای وی بسازند. اولجایتو پس از طرح سلطانیه تصمیم گرفت که به تقلید از آرامگاه برادرش غازان خان، آرامگاه رفیع و باشکوهی برای خود بسازد به همین دلیل برای برپایی این آرامگاه، هنرمندان از هر سو به سلطانیه آمدند تا یکی از شاهکارهای عظیم دوره مغول را به عرصه ظهور برسانند.
بنای گنبد سلطانیه بر اساس طرح آرامگاه غازان خان که آن نیز از بنای آرامگاه سلطان سنجر در(مرو) الهام گرفته شده بود ساخته شد با این تفاوت که پلان آرامگاه سلطان سنجر مربع و پلان گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی است. اگرچه تا حدود زیادی معماری آرامگاه سلطان سنجر در بنای سلطانیه تأثیر گذاشته، لیکن نکات ابتکاری در بنای اخیر به حدی است که آن را به‌صورت یکی از شاهکارهای هنر و معماری ایران درآورده است که بعدها نمونه و الگویی برای احداث تعداد زیادی از ابنیه این دوره شد.
