محمدرضا سوري
نابودي جنگلها ومراتع كه نقش مهمي در مديريت وجمع آوري آبهاي روان برروي زمين را ايفا مي كنند موجب شده تا درحال حاضر با شدت گرفتن بارشها ويا جاري شدن سيلابها مناطق قابل توجهي كه درمسيل ها قرار دارند دچار آسيب جدي شوند. دراين ميان شرايط آب وهوايي آذربايجان شرغربي سبب شده تا در طول سال از بارشهاي خوبي برخوردار باشد وبه محض شدت گرفتن اين نزولات آسماني وجاري شدن سيل آسيب فراواني ببيند. اين مهم موجب شد تا مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان غربی اعلام كند: « درحال حاضر از دو هزار و ۹۴۷ روستای استان دو هزار و ۷۵ روستا با جمعیت ۶۸۲ هزار نفر در مسیل رودخانه ها واقع شده اند كه جاي دارد براي جلوگبري از خطرات ناشي از اين موضوع به فكرچاره انديشي باشيم.»
******
هرساله با وقوع بارشهاي كه در طول سال در برخي از استانها ازجمله آذربايجان غربي روي مي دهد شاهدجاري شدن سيل وخسارت ناشي از آن هستيم .
اين درحالي است كه شیب زیاد، توپوگرافی خشن و شرایط اقلیمی حاکم بر استان موجب شده آذربایجان غربی از استانهای سیل خیز کشور به شمارآید.
اين منطقه با داشتن ضریب سیل خیزی بالا، همواره منطقه ای مساعد برای ایجاد سیلاب و تخریب ها محسوب می شود ، بررسی ابعاد مختلف سیل در منطقه نشان می دهد که وقوع این سیل ها خسارات جبران ناپذیر زیادی از خود برجای می گذارد که قابل بازگشت نیست.
اين درحالي است كه تخریب جنگل ها و مراتع، نبود آبخیزداری صحیح، تجاوز به حریم رودخانه ها و برداشت بی رویه شن و ماسه از رودخانه ها از مهم ترین عوامل وقوع سیل درآذربايجان غربي است.
درسال 65 بجز شهرستانهای نقده و اشنویه در تمام شهرستانها شاهد وقوع سیل بودیم در سال 95، ۳۹ حادثه سیل در شهرستانهای بوکان، پلدشت، پیرانشهر، سردشت، شاهین دژ، ماکو، نقده، سلماس، ارومیه، خوی، اشنویه، چالدران و میاندوآب گزارش شد که نشان دهنده وقوع بالای میزان بلایای طبیعی دراين استان است.
کشور ایران در سطح جهان، دهمین کشور به لحاظ وقوع بلایا و حوادث طبیعی است و از ۴۲ نوع حوادث طبیعی شناسایی شده، شاهد وقوع ۳۰ نوع از این بلایا در کشور و آذربایجان غربی هستیم.
۲۰۷۵ روستای آذربایجان غربی در مسیل رودخانه هاي استان
آمارها نشان مي دهد تا سال 95، ۱۰ شهر آذربایجان غربی به دلیل واقع شدن در روی خط گسل در معرض زلزله قرار دارند و ۵۷۰ روستای استان نیز در مسیل سیل واقع شده اند در بخش روستایی نیز ۱۱ درصد از روستاهای آذربایجان غربی در معرض زلزله شدید واقع شده اند که این آمار گویای بالا بودن حادثه خیز بودن این منطقه است.
اين درحالي است كه طبق آخرين بررسي ها درحال حاضر آمار ۵۷۰ روستای استان در مسیر سیل به بيش از دو هزار رسيده است كه در صورت جاري شدن سيل مي تواند به يك فاجعه انساني تبديل شود.
مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان غربی با تاييد اين موضوع مي گويد: «در حال حاضر خطر وقوع سیل دو هزار و ۷۵ روستای آذربایجان غربی را تهدید می کند.»
امیرعباس جعفری با بیان اینکه شیب زیاد، توپوگرافی خشن و شرایط اقلیمی حاکم بر استان موجب شده آذربایجان غربی از استانهای سیل خیز کشور به شمار آید مي افزايد: «در حال حاضر از دو هزار و ۹۴۷ روستای استان دو هزار و ۷۵ روستا با جمعیت ۶۸۲ هزار نفر در مسیل رودخانه ها واقع شده اند.»
وی با بیان اینکه مجموع طول مسیل های استان برابر شش هزار و ۹۳۰ کیلومتر است ادامه مي دهد:« از این میزان دو هزار و ۲۰۰ کیلومتر مربوط به رودخانه های دایمی و مابقی رودخانه های فصلی است.»
جعفری با اشاره به خسارت های زیاد در اثر وقوع سیل در استان بيان مي كند:« مردم با خودداری از احداث منازل در حاشیه رودخانه ها، رعایت اصول مهندسی، بیمه ساختمان ها و توجه به توصیه های ایمنی و مسئولان نیز با مدیریت بحران، اقدامات حمایتی و تامین تجهیزات لازم می توانند تا حد زیادی از خسارت های ناشی از حوادث غیرمترقبه و عواقب پس از آن بکاهند.»
مدیرکل مدیریت بحران آذربایجان غربی با تاکید بر ضرورت بیمه منازل روستایی در برابر حوادث غیرمترقبه مي افزايد:« در زمان حاضر بیش از ۶۸ درصد واحدهای مسکونی روستایی استان بیمه هستند.»
وی با بیان اینکه در مجموع ۱۷۷ هزار و ۹۰۰ واحد مسکونی روستایی در استان بیمه شده اند خاطرنشان مي كند:« در این راستا تاکنون ۱۳۰ هزار واحد مسکونی روستایی از محل کمک‌های استانداری و دهیاری‌ها و ۴۹ هزار واحد مسکونی روستایی دیگر نیز توسط کمیته امداد، بنیاد مسکن و بهزیستی بیمه شدند.»
جعفری تعداد جمعیت روستایی استان را بیش از یک میلیون و ۱۲۹ هزار عنوان كرده وادامه مي دهد:« از تعداد ۲۵۸ هزار و ۴۴۵ واحد مسکونی روستایی ۷۷ هزار و ۱۴۸ واحد مسکونی نوسازی و بهسازی شده و ۱۸۱ هزار و ۲۹۷ واحد مسکونی نیازمند بازسازی است.»
نگاهي به علل جاري شدن سيل
تخریب 30 درصد اراضی جنگلی طی نیم قرن اخیر،افت کیفیت پوشش های گیاهی(به طوری که بیش از 90 درصد پوشش گیاهی و مراتع در شرایط ضعیف قرار دارد و درحال تخریب است)، مدیریت فقط 10درصد از حوزه آبخیزداری کشور،چرای بیش از حد دام در مراتع کشور،تبدیل اراضی منابع طبیعی به کاربری های ناپایدار مانند اراضی کشاورزی ازجمله دلايلي است كه سبب شده تا در سالهاي اخير ميزان جاري شدن سيل در برخي از مناطق كشور خصوصا مناطق پرباران روند روبه فزوني بگيرد.
يكي از كارشناسان دراين خصوص مي گويد:«تصرف و تغییر اراضی در حریم و بستر رودخانه ها،وضعیت پوشش گیاهی و شدت بالای بارندگی ازجمله عواملي است كه تاثير بالايي در جاري شدن سيلابها دارد.»
محمد عرب مي افزايد:« دست خوردگی حوضه آبریز،خالی کردن اراضی منابع ملی ازدرخت و پوشش گیاهی،ساخت وسازها در حریم و بستررودخانه، ابنیه و احداث تاسیسات راهها ازجمله عواملي است كه در شدت گرفتن سيلابهاي مخرب تاثير يه سزايي دارد.»
براساس اعلام سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری حدود ۵۵/۵ درصد مساحت کشور معادل ۹۱ میلیون هکتار از عرصه حوزه‌های آبخیز کشور سیل‌خیز است. این عرصه‌ها در تولید هرزآب‌های سطحی که سریعا از دسترس خارج می‌شوند نقش دارند و در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخـرب مؤثرهستند همچنین در حال حاضر حدود ۲۵۵ شهر معادل ۴۱/۵ درصد کل شهرهای کشور، ۸۶۵۰ پارچه‌آبادی معادل ۱۲/۷ درصد آبادی‌های کشور و حدود یک میلیون هکتار از اراضی زراعی شامل باغات، اراضی آبی و دیم واقع در دشت‌ها و حاشیه رودخانه‌ها، ۲۰ هزار رشته قنات و بخش قابل زیادی از جاده‌ها و راه‌های ارتباطی در معرض خطر سیل قرار دارد.
یک استاد علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی با بيان اينكه تخریب پوشش گیاهی از علت‌های اصلی جاری شدن سیلاب در مناطق مختلف کشور است مي گويد:« سیل زمانی جاری می‌شود که حجم زیادی از بارندگی در مدت زمان کوتاهی اتفاق بیفتد، البته منظور از حجم زیاد، عدد ثابتی نیست که مثلا بگوییم ۲۰ میلیمتر بارندگی در طول یک روز سبب جاری شدن سیل می‌شود، چرا كه وقوع سیل و سیلاب به عوامل مختلف دیگری نیز بستگی دارد.»
محمد یزدی مي افزايد:« در نقاطی که پوشیده از گیاه، جنگل و فضای سبزهستند به ندرت سیل جاری می‌شود چرا که درختان سرعت برخورد قطرات آب با زمین را می‌گیرند. خاک رس نیز نفوذناپذیر است به این معنی که آب از آن به داخل زمین نفوذ نمی‌کند. برای مثال در روستاهای شمال کشور سقف خانه‌ها را با خاک رس می‌پوشانند تا هنگام بارندگی مانند ایزوگام عمل کند و آب به درون خانه راه پیدا نکند.»
وی با بیان اینکه یکی از مشکلات اساسی درکشور کمبود پوشش گیاهی است، تصریح مي كند: «اکثر مناطق کشور ما بیابانی و پوشیده از خاک است. این وضعیت سبب می‌شود که با کمترین میزان بارندگی، آب به سرعت به سطح زمین برسد و سیلاب راه بیفتد البته یکی از عوامل خیزش گرد و غبار در کشور نیز همین موضوع است.»
لذا اين مهم مي طلبد تا براي جلوگبري از تخريب بيشترعواملي را كه نقش مهمي در جاري شدن سيلابها دارند را هرچه زودتربرطرف كرد تا كمتر شاهد تلفات انساني ومادي در استانهاي مختلف كشور خصوصا آذربايجان غربي باشيم.
