محمدرضا سوري
درحالي كه خراسان جنوبي درزمينه توليدات زعفران،عناب وزرشك از شهرت جهاني برخوردار است ، اما اين موضوع موجب نشده تا ديگر صنايع اين منطقه ناشناس باقي بماند. پارچه بافی، سیاه چادر، حصیربافی، گلیم بافی و گوهر تراشی از جمله شاخص‌ترین صنایع دستی است كه سالهاي متمادي توسط زنان ومردان خراسان جنوبي توليد وبراي فروش به بازار عرضه مي شود . حالا خبرها حاكي از آن است كه به تازگي سياه چادرهاي بافته شده در شهرهاي استان به دليل كيفيت بالايي كه دارند به كشورهاي منطقه صادر مي شود موضوعي كه موجب شد تا رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نهبندان اعلام كند:« سیاه چادرهای تولیدی دراين منطقه به کشورهای حوزه خلیج فارس، افغانستان، پاکستان و عراق صادر می‌شود. »
*****
صنایع دستی هر منطقه متأثر از محیط فرهنگی و جغرافیایی و تاریخی آن سرزمین است. منطقه جنوب خراسان بزرگ به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و فرهنگی، صنایع دستی خاص خود را داراست.
قدیمی ترین سندی که از صنایع دستي دراين منطقه وجود دارد تعلق به قهستان دارد به طوري كه طبري در كتاب تاریخش ضمن بازگویی وقایع سال 69 هجری می نویسد: عمرو بن سعید بن عاص رقیب عبدالملک ابن مروان الحکم الاموی قبای قهستانی، پیراهن قهستانی در برداشت.
به گفته بسیاری از محققان و نویسندگان تاریخ شروع صنایع دستی در این منطقه حداقل به هزار سال قبل بر می گردد.
دركنار اين مهم،گرم وخشك بودن خراسان جنوبي ازجمله دلايلي است كه موجب شده تا زنان ومردان اين استان در كنار توليدات كشاورزي وباغي دراين زمينه نيز فعال بوده به طوري كه طي سالهاي متمادي پارچه بافی، سیاه چادر، حصیربافی، گلیم بافی و گوهر تراشی از جمله شاخص‌ترین صنایع دستی است آنها به حساب آمده كه با بالاترين كيفيت توليد ودر يازار عرضه مي شود .
معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان جنوبی با اشاره به اینکه بیش از ۴ هزار نفر در صنایع دستی خراسان جنوبی فعالیت دارند مي گويد:« در حال حاضر 380 رشته صنایع دستی در کشور وجود دارد که از این تعداد 80 رشته در خراسان جنوبی است.»
حسین عباس‌زاده مي افزايد:« 80 رشته صنایع دستی در استان وجود دارد که از این تعداد ۴۰ رشته در استان فعال هستند. »
اين درحالي است كه هم اكنون 27 مراکز صنایع دستی در استان وجود دارد.
سياه چادر هويت عشاير خراسان جنوبي
درميان صنايع دستي متنوع در خراسان جنوبي ،سياه چادر از اهميت خاصي برخوردار است چراكه مهمترين منزلگاه براي عشاير كوچ نشين به شمار مي رود.
سیاه چادر بافی , به دست بافته ای بسیار ساده با موی بز جهت استفاده در سقف و دیوارهای چادر عشایر گفته می شود. عمده ماده مورد نیاز جهت بافت سیاه چادر موی بز است که از رنگ سیاه زاغ، سور و بور آن استفاده می شود.
تمامي مراحل پاکیزه سازی و ریسندگی نیز توسط مردان و زنان بومی به انجام می رسد. عمده محصول تولیدی این رشته تخته های سیاه چادر می باشد که جهت تهیه چادر عشایری با اندازه های مختلف، تعدادی از آنها را به هم متصل می کنند.این تخته ها به طول تقریبی هشت تا ده متر و عرض یک متربافته شده و به صورت ساده و کاملاّ سیاه رنگ می باشد.
برخی افراد برای ایجاد تمایز بین سیاه چادر خود در حین بافت بر روی این تخته ها با نخ سفید پنبه ای نقش های ساده ای ایجاد می نمایند. ابزار مورد استفاده در سیاه چادربافی بسیار ساده و ابتدایی و شامل : دار افقی شانه دَستَک و پاکی می باشد. در حال حاضر بافت سیاه چادر توسط ساکنین روستاهایی چون سِیدال و میغان در شهرستان نهبندان و طوایف عشایری شهرستان های سربیشه ، قاینات ، سرایان و… صورت می پذیرد و از این طریق امرار معاش می کنند.
مدیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نهبندان با بیان اینکه بافت این تعداد 251 میلیون تومان عاید صنعتگران کرده است مي گويد: « بیشترین سیاه چادر تولید شده با 640 تخته مربوط به روستای سیدال بوده است.»
حسين شبانی مي افزايد: «ابعاد این سیاه چادرها یک در ده یا یک در یازده است که به کشورهای حاشیه خلیج فارس، عراق، افغانستان و پاکستان و سایر استان های کشور برای استفاده در محوطه های گردشگری، مراکز تفریحی، اقامتی و عشایر این کشورها صادر می شود.»
به گفته وي ،90 کارگاه در نهبندان فعال است که به دلیل مواد اولیه ارزان و قابل دسترس بودن توانسته زمینه اشتغال 180 نفر را فراهم کند.
اين درحالي است كه پرونده ثبت ملی این سیاه چادرها با مرکزیت روستای سیدال نهبندان در دست اقدام است.
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نهبندان با اشاره به اينكه سیاه چادرهای تولیدی در نهبندان به کشورهای حوزه خلیج فارس، افغانستان، پاکستان و عراق صادر می‌شودمي گويد:« سفالگری، تراش سنگ‌های قیمتی، حوله و چرم دست دوز ازجمله صنايع دستي توليدي دراين استان هستند.»
حسين شعباني مي افزايد:«در حال حاضر بیش از 700 نفر هنرمند صنایع دستی در شهرستان وجود دارد که از این تعداد 250 نفر فعال هستند.»
ارز آوری 839 هزار دلار صادرات صنایع دستی خراسان جنوبی
دركنار توليدات كشاورزي خصوصا ، زعفران،عناب وزرشك كه سودآوري خوبي را براي كشاورزان خراسان جنوبي به ارمغان آورده است صنايع دستي استان نير توانسته درآمد خوبي را در زمينه صادرات نصيب توليد كنندگان كند.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی درتاييد اين موضوع مي گويد:« 839 هزار دلار صادرات صنایع دستی استان در سال قبل انجام و هم اکنون 25 مرکز صنایع دستی نیز در خراسان جنوبی داریم .»
حسن رمضانی مي افزايد:«براي رونق اين توليدات در مراسم هاي مختلف از هنرمندان فعال، پیشکسوتان صنایع دستی و دارندگان نشان ملی استان، حمايت شده ودر برپايي نمايشگاه براي عرضه توليداتشان كه در استانهاي مختلف برپا مي شود همكاري هاي خوبي انجام مي گيرد.»
اجرای طرح «خدا قوت صنعتگر»، برپایی سیاه چادر عشایری و ارائه سوغات و صنایع دستی در شهرهای سفر پذیر، افتتاح مجموعه بزرگ آموزشی و تولیدی نساجی سنتی در روستای حاجی آباد بیرجند، راه اندازی اتاق فکر در حوزه صنایع دستی با مشارکت متخصصان دانشگاهی و صنعتگران، افتتاح کارگاه میناکاری و برپایی همایش یک روزه بانوان صنعتگر در شهرستان فردوس از برنامه های است كه تاكنون براي شناساندن صنايع دستي استان درمناسبتهاي مختلف اجرا مب شود.
دركنار ابن موارد ، ایجاد روز بازار صنایع دستی در فردوس، افتتاح نمایشگاه دائمی صنایع دستی در نهبندان، برپایی نمایشگاه عکس با موضوع صنایع دستی و هنرهای سنتی در سربیشه از دیگر برنامه های هاي حمايتي دراين رابطه است .
مدیرکل میراث فرهنگی خراسان جنوبی حضور صنعتگران استان در نمایشگاه های خارجی مثل نمایشگاه توکیو و مسکو، دریافت پنج نشان محصولات صنایع دستی استان، ایجاد دبیرخانه دائمی سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی در شهرستان خوسف از دیگر اقدامات انجام شده در سال گذشته اعلام كرده ومي افزايد:«راه اندازی نخستین سایت فروش در حوزه تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی با نماد اعتماد الکترونیکی در فردوس، صدور 1300 مجوز تولید صنایع دستی، صدور 65 فقره مجوز پشتیبان مشاغل خانگی و پرداخت 25 میلیارد ریال تسهیلات ارزان قیمت با نرخ سود چهار درصد به فعالان حوزه صنایع دستی از اقدامات سال 96 است . »
حسن رمضاني ادامه مي دهد:« آموزش 1200 نفر در رشته های مختلف صنایع دستی با اولویت رشته های بومی دارای توجیه اقتصادی، برپایی بازارچه های نوروزی و فصلی با 260 غرفه، جذب اعتبار برای راه اندازی بازارچه های دائمی صنایع دستی از دیگر فعالیت هاست.»
دركنار اين اقدامات صدور 10 فقره گواهی کیفیت برای کارگاه های صنایع دستی استان، حضور صنایع دستی استان در 18 نمایشگاه ملی ملی و برپایی کارگاه های آموزشی ویزه شاغلان صنایع دستی و تولید یک عنوان مستند با عنوان برک بافی از دیگر اقدامات است .
اين كارشناسان با اشاره به صادرات ، 839 هزار دلار صادرات صنایع دستی استان در سال قبل، ايجاد سه خانه صنایع دستی در بیرجند، قاینات و فردوس وراه اندازي 25 مرکز صنایع دستی نیز در خراسان جنوبی مي افزايد:« نمد مالی، گیوه بافی، پلاس بافی، پخل بافی، رنگرزی سنتی، برک بافی و خراطی از جمله رشته های احیا شده در سال قبل است . »
علاوه برآن سوزن دوزی در نهبندان، پارچه سنتی بیرجند، سفره آردی قاینات نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی را در سال قبل دریافت کردند .
