وقتی اخباری در مورد مهاجرت روستاییان از شهرها منتشر میشود، ابتدا باید دید که علت اصلی این کار چیست و چرا گروهی عطای زندگی در خاک پدری را به لقایش میسپارند و راهی حاشیه شهرها میشوند. بر اساس بررسیهای صورت گرفته مشخص شده است که روستاییان بیشتر به خاطر مشکلات اقتصادی از منطقه و سکونتگاه اصلی خود فاصله میگیرند و در مجموع نقش عوامل دافعه روستایی در مهاجرت از روستا به شهر بیشتر از سایر عوامل به خصوص عامل جاذبه شهری است. همین عوامل باعث شده نرخ مهاجرت در استان اردبیل هم در حال تغییر باشد و طی سالهای اخیر تعداد مهاجران وارد شده به استان اردبیل برابر با ۵۶ هزار و ۱۴۱ نفر باشد که ۳۱ هزار و ۴۶۶ نفر در محدوده استانی جابهجا شدهاند یعنی شعاع مهاجرتی آنان داخل استانی بوده است و حدود ۱۱ هزار نفر از روستاها به شهرها مهاجرت کردهاند.
اردبیل به عنوان یکی از استانهای بزرگ به سبب برخورداری از جمعیت بالا، آمار بالایی از حاشیهنشینی را در خود جای داده است که این معضل میتواند بستری مناسب برای گسترش و رشد روزافزون بسیاری از آسیبهای اجتماعی فراهم سازد.
در این میان یکی از دلایل تشدید این اتفاق، کوچ و مهاجرت ناگهانی روستانشینان به شهرهای کوچک و حاشیه شهرهای بزرگ میباشد که یکی از دلایل افزایش حاشیهنشینی در سالهای اخیر تمایل روزافزون مردم روستانشین به مهاجرت به شهرها و تجربه زندگی شهری است. همین موضوع میتواند آسیبها و ناهنجاریهای اجتماعی دیگری را به بدنه اقتصاد کشور وارد کند که در پی مهاجرت روزافزون روستاییان به شهرهای کوچک و بزرگ علاوه بر تشدید معضل حاشیهنشینی، مسئله فقر نیز تشدید میشود.
اردبیل و مهاجرتهای درون استانی
چندی پیش و بر اساس مطالعاتی که روی تعداد مهاجران وارد شده به استان اردبیل صورت گرفت، مشخص شد این تعداد برابر با ۵۶ هزار و ۱۴۱ نفر بوده است که ۳۱ هزار و ۴۶۶ نفر در محدوده استانی جابهجا شدهاند یعنی شعاع مهاجرتی آنان داخل استانی بوده است.
در همین رابطه رئیس سازمان برنامه و بودجه استان اردبیل با بیان اینکه مهاجران داخل استانی سهم قابل توجه ۵۶ درصدی از کل مهاجران را در برگرفتهاند، میگوید: «این مسئله گویای این واقعیت است که الگوی غالب مهاجرتی استان، الگوی مهاجرت درون استانی بوده است.»
داود شایقی نرخ مهاجران وارد شده ساکن در مناطق روستایی استان را ۱۷ درصد عنوان و تصریح میکند: «این موضوع حاکی از آن است که جاذبه شهری استان برای مهاجران بیشتر از مناطق روستایی بوده است. البته از تعداد ۳۱ هزار و ۴۶۶ نفر مهاجران داخل استان یکهزار و ۹۰۰ نفر بین شهرستانی و به مقصد نقاط روستایی استان اردبیل بوده است که این میزان نیز میتواند برای راهاندازی اشتغال روستایی و پررونقسازی مناطق روستایی استان به جهت برخورداری از پتانسیلهای طبیعی و نوین مثمرثمر باشد.»
وقتی اقدامات مسئولان را در شکوفایی روستاها و حفظ روستانشینان در مناطق سکونت پدریشان مرور میکنیم به طرحهایی میرسیم که خوب شروع شدند، اما هرگز به نتیجههای از پیش تعیین شده نرسیدند. در سالهای گذشته دولتیها برای بهبود و افزایش جمعیت روستایی و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرهای کوچک و بزرگ، جریانی را با عنوان «طرح هادی» روستایی به راه انداختند تا شاید مردم کمسواد و کمتجربه در امور شهری و کلانشهری به اندک خدمات در اختیار قرار داده شده تحت عنوان طرح هادی قانع شوند و ماندن را به رفتن ترجیح دهند. با اینکه این طرح در ابتدا و به زعم بسیاری از مردم و مسئولان قرار بود پربازده باشد و در ۳۷ هزار روستای کشور تدوین و اجرا شود یا در حال اجرا باشد، اما باز هم با این اوضاع شاهد تداوم مهاجرت روستاییان به مناطق شهری در ازای اندک مهاجرت معکوس در مناطق روستایی هستیم.
روستاهای استان اردبیل به خاطر برخورداری از پتانسیلهای بالقوه طبیعی، گردشگری و گاه نوین ظرفیتهای بسیاری در راستای ایجاد انبوه مشاغل مرتبط با حوزههای روستایی همچون دامداری، کشاورزی، باغداری، گردشگری و صنایع دستی دارند که در این زمینه بسیاری از تولیدات روستاهای استان با عنوان محصولات تولید داخل به منظور مصرف داخلی به بازار عرضه میشود.
محصولات کشاورزی و باغی نمونه بارز این تولیدات میباشد که هماکنون خوشبختانه استان اردبیل با به کارگیری متدهای روز در حوزه کشاورزی و سعی بر پیادهسازی اصلاح الگوی کشت و اصلاح نژاد دام توانسته علاوه بر پاسخگویی به نیاز داخل استان و حتی کشور به تقاضای کشورهای دیگر نیز نظر مساعدی داشته باشد.
باز هم نیازمند برنامهریزی جدید هستیم
برخلاف تصور عمومی که زرق و برق شهری را عاملی مهم در مهاجرت روستاییان به شهر میدانند، بررسی حاضر، نقش دافعههای روستایی را تعیینکنندهتر دانسته است و به نظر میرسد که مهاجران روستا به شهر، در اثر دافعههای روستایی است که مجذوب جوامع شهری میشوند نه اینکه جوامع شهری فینفسه مجذوبکننده باشند.
بر همین اساس نبود زیرساختهای مناسب جهت ایجاد و توسعه اشتغال مبتنی بر صادرات و عدم رقابتپذیری محصولات و خدمات ارائهشده در مناطق روستایی از جمله این چالشها میباشد که هماکنون برخی از روستاهای ما با این مسئله بزرگ درگیر هستند.
همچنین مدیریت ضعیف در زمینه تنوع بخشی به اشتغال روستایی، نبود برنامهریزی در زمینه کاهش ضایعات محصولات کشاورزی، توزیع ناعادلانه منابع و بودجه دربین جمعیتهای ساکن در مناطق شهری و روستایی و مواردی چند از این دست از دیگر مواردی است که باید به صورت کارشناسی شده به دنبال برنامهریزی برای آن و برطرفسازی آنها بود.
معاون اداره کل امور روستایی و شوراهای استانداری اردبیل میگوید: «بعد از تصویب اختصاص مقدار مشخصی تسهیلات به توسعه پایدار روستایی در کشور در سال ۹۶ استان اردبیل نیز سهم ۳۴۶ میلیارد تومانی از این بودجه و اعتبارات داشت به طوری که بعد از معرفی طرحهای مختلف در سه رسته مشخص قرار بر این است تا ۵ هزار و ۷۷۴ نفر از مردم روستاهای استان اردبیل وارد چرخه اشتغال شوند.»
مسعود یگانه با بیان اینکه از مجموع ۲ هزار و ۷۵ طرح معرفی و ثبت شده در سامانه کارا ۱۸۸ طرح به تصویب رسیده و تسهیلاتی دریافت کردهاند، ادامه میدهد: «این تعداد طرحها با پرداخت حدود ۱۰۰ میلیارد تومان و مجموع اشتغالزایی ۲ هزار و ۳۵۱ نفر فعالیت خود را به صورت رسماً در روستاهای استان آغاز کردهاند. بر اساس برنامهریزی توسعه پایدار روستایی که در سال ۹۶ طراحی و چینش شده بود، سه چالش اساسی در روستاهای کشور احصا گردید که این سه چالش در اشتغال، محیط زیست و چالش آب خلاصه میشود.»
این مسئول با تأکید بر برنامهریزی در راستای حل مشکلات اشتغال و چالشهای احصا شده در روستاهای کشور میگوید: «در راستای این مسائل و مشکلات باید یک برنامهریزی اساسی طراحی میشد تا بتوان به توسعه پایدار روستایی در کشور دست یافت که در این زمینه درآمدزایی دهیاران و افزایش درآمد دهیاریها جزو اولویتهای برنامه نظام توسعه کشور میباشد.»