رئیسجمهور امریکا یک بار دیگر۴ نوامبر (۱۳ آبانماه) را موعد اجرای تحریمهای ایران اعلام کرد و از اعمال تحریمهای بیشتر بر تهران خبر داد. هشت روز مانده به موعدی که ترامپ از آن سخن گفته، جامعه جهانی در تکاپوی سر و سامان دادن به یک نظام مالی مستقل از امریکا است؛ نظامی که اتحادیه اروپا چند هفته قبل تصمیم خود را برای ایجاد آن اعلام کرد و حالا سفیر روسیه در مقر اتحادیه اروپا میگوید از چین و روسیه هم دعوت شده که به این ترتیبات جدید ملحق شوند.
نخستوزیر ژاپن و رئیسجمهور چین روز پنج شنبه در پکن، توافقنامه انجام سوآپ ارزی تا سقف ۳۰ میلیارد دلار امضا کردند. با اجرا شدن این قرارداد، شینزو آبه و شیجینپینگ، یک گام بلند در مسیر کنار گذاشتن دلار از مبادلات ارزی و انجام معاملات با ارز ملی خود برمیدارند، گامی که هر دو کشور آن را «نقطه عطف تاریخی» خواندهاند و بر اساس آن تا سقف ۳۰ میلیارد دلار مبادلات خود را با پول ژاپن (ین) و پول چین (یوان) انجام میدهند. این تنها یک گام، در مسیری است که اقتصادهای بزرگ آسیا و اروپا آن را برای ایجاد استقلال از نظام جهانی مبتنی بر دلار برمیدارند. یک گام بزرگتر، حول تکاپوی بینالمللی برای دور زدن تحریمهای امریکا علیه ایران در حال شکل گرفتن است، تحریمهایی که دونالد ترامپ رئیسجمهور امریکا روز پنج شنبه یک بار دیگر بر اجرایی کردن آنها از روز ۴ نوامبر، یعنی ۱۳ آبان ماه تاکید کرد: «تحریمهای ایران روز ۵ نوامبر اجرایی خواهد شد. هر تحریمی که ابتدائاً وضع کرده بودیم و به خاطر توافق هستهای لغو شده بود بازخواهد گشت. این تحریمها با تحریمهای جدید همراه خواهد شد تا طیف بیشتری از رفتارهای ایران را مورد ملاحظه قرار دهد.»اتحادیه اروپا که از مدتی قبل درگیر یک جنگ تجاری ناخواسته با دولت امریکا شده، خود را برای ایجاد یک کانال ویژه پرداخت مالی مختص ایران آماده میکند؛ کانالی که فدریکا موگرینی، کمیسیونر سیاست خارجی اروپا، روز دوم مهر بعد از ملاقات با نمایندگان بریتانیا، فرانسه، چین، روسیه، آلمان و ایران در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک، تصمیم برای طراحی آن را اعلام کرد و چند روز بعد گفت که این نظام ویژه که (SPV (Special Purpose Vehicle نام گرفته، «قبل از ماه نوامبر»، یعنی موعد تحریمهای امریکا عملیاتی خواهد شد.
اول ایران، بعد سایرین
حالا حدود یک هفته مانده به عملیاتی شدن تحریمهای امریکا، هرچند هنوز خبری درباره اجرایی شدن این مکانیسم منتشر نشده، ولی گزارشهای مهمی درباره شکلگیری آن بر پایه یک توافق گستردهتر بینالمللی در حال منتشر شدن است. «ولادیمیر چیزف» سفیر روسیه در مقر اتحادیه اروپا در بروکسل، روز پنج شنبه در گفتوگو با شبکه تلویزیونی روسیه ۲۴ گفت که اروپاییان از روسیه و چین هم برای پیوستن به این نظام ویژه دعوت کردهاند. چیزف گفته است: «اتحادیه اروپا در نظر دارد از روسیه و چین دعوت کند به سازوکار آتی پرداخت به ایران که جایگزین شبکه پرداخت جهانی «سوئیف» میشود بپیوندند تا بتوانند تحریمهای امریکا را دور بزنند.»هرچند این نظام ویژه حول تحریمهای ایران شکل خواهد گرفت، ولی آنگونه که سفیر روسیه در بروکسل گفته، بعد از اینکه این سیستم به صورت ابتدایی آغاز به کار کرد، در آینده نزدیک برای طیف گستردهتری از طرفین باز خواهد شد. به گفته سفیر روسیه، حفظ رابطه بازرگانی با ایران در اولویت برنامههای اتحادیه اروپا است و پروژه ایجاد سازوکار ویژه برای انجام معاملات به منظور دور زدن تحریمها در بالاترین سطح در جریان است. هنوز پاسخ روسیه و چین به درخواست اروپاییان مشخص نیست، ولی احتمال اینکه آنها ازپیوستن به چنین مکانیسم مشترکی استقبال کنند، بسیار زیاد است. «ماریا زاخارووا» سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه روز پنج شنبه یک بار دیگر موضع مسکو را در حمایت از ایران مقابل تحریمهای امریکا، تکرار کرد و گفت: «بسته تحریم جدید امریکا، مسکو را از ادامه همکاری با تهران منصرف نخواهد کرد.» زاخارووا در گفتوگو با شبکه المیادین گفته که تحریم امریکا علیه ایران غیرقانونی است و مسکو تدابیر لازم را برای جلوگیری از تأثیر منفی آن بر همکاری تجاری و اقتصادی روسیه و ایران اتخاذ میکند. هفته قبل هم روزنامه تایمز اسرائیل با استناد به مدارک محرمانه وزارت خارجه خود فاش کرد که تهران و مسکو برای دور زدن تحریمهای امریکا توافق کردهاند تا نفت ایران در روسیه پالایش و از آنجا به تمام نقاط دنیا صادر شود.
امریکا نگران است
بیشتر از نصف کشورهای اروپایی ارتباط اقتصادی چندانی با ایران ندارند، اما آنهایی که با ایران در تعاملاند، کشورهای مهمی هستند که فعالانه روی پروژه نظام مالی مستقل از سوئیف کار میکنند. در صدر آنها، طرفهای امضاکننده برجام یعنی بریتانیا، فرانسه و آلمان هستند که تا همین چند هفته قبل از طریق مذاکره با وزارت خزانهداری امریکا میکوشیدند واشنگتن را متقاعد کنند که ایران را از سوئیفت خارج نکند، اما حالا که تلاش آنها به در بسته خورده در تلاشند از طریق ایجاد مکانیسم ویژه، ایران را در توافق هستهای نگه دارند؛ تلاشی که باعث نگرانی جدی مقامهای دولت امریکا شده است. روزنامه والاستریتژورنال روز پنج شنبه نوشت که مقامهای دولت ترامپ در حال بحث بر سر این هستند که تا چه اندازه کشورهای اروپایی را برای خارج کردن ایران از سامانه «سوئیفت» تحت فشار قرار دهند. به نوشته وال استریت ژورنال، در حالی که برخی مقامهای نزدیک به دونالد ترامپ از جمله جان بولتون، مشاور امنیت ملی کاخ سفید گفتهاند در صورت نادیده گرفتن درخواست امریکا برای قطع ارتباط سوئیفت با ایران مقامهای سوئیفت را تحریم میکنند، کسانی مانند استیو منوچین، وزیر خزانهداری معتقدند که نباید سوئیفت را برای قطع ارتباط با بانکهای ایرانی تحت فشار قرار داد. به نوشته وال استریت ژورنال، سخنان اخیر منوچین بیانگر این است که امریکا ممکن است سامانه پیامرسان مالی، موسوم به سوئیفت را برای قطع ارتباط با بانکهای ایرانی تحت فشار قرار ندهد. او گفته است: «هدف ما این است اطمینان حاصل کنیم مؤسسات مالی وارد مبادلاتی که غیرقانونی هستند نمیشوند. خزانهداری امریکا رایزنیهای بسیار تخصصی با سوئیفت دارد. من از تمامی ابزارهایی که در اختیار دارم برای تضمین اینکه مبادلات غیرقانونی انجام نمیشوند استفاده خواهم کرد. مبادلات کالاهای انسانی مجاز خواهد بود.»
چالش دلار؟
چیزی که بیش از همه امریکاییها را نگران کرده، احتمال شکلگیری یک نظام مالی غیرامریکایی حول زورآزمایی بر سر تحریمهای ایران است. مجری امریکایی برنامه اقتصادی کایزر ریپورت شبکه راشاتودی روز پنج شنبه به اوضاع دلار در بازار جهانی پرداخت و گفت: این ارز از زمان شکل گرفتن در سال ۱۹۱۳، ۹۷ درصد از ارزش تجاری خود را از دست داده است. کایزر در برنامه خود با استیسی هربر، درباره موضوع حذف دلار از مبادلات بینالمللی گفتوگو کرد، کسی که معتقد است «دلار نه ارزش ذاتی دارد و نه ارزش تجاری.» این کارشناس امریکایی معتقد است: از سال ۱۹۱۳ که دلار ایجاد شد تاکنون این ارز ۹۷ درصد از ارزش تجاری خود را از دست داده است و تنها پشتوانه آن خشونت و وزارت دفاع امریکا (پنتاگون) است. او میگوید که دلار اساساً به امپراتوری امریکا گره خورده و چین و روسیه به طور قطع با در پیش گرفتن روند افزایش ذخایر طلای خود در مسیر حذف دلار قرار دارند. هربر نیز معتقد است کشورهایی که به دنبال حذف دلار هستند، خیلی با ارزش آن مشکلی ندارند بلکه مشکل آنها با استبداد و سلطه پشت پرده آن است. روز گذشته، بانک مرکزی فیلیپین با انتشار بیانیهای اعلام کرد به منظور گسترش روابط تجاری پکن و مانیل، دو طرف درصدد هستند با ایجاد یک سیستم بانکی مشترک، ارزهای رایج دو کشور در این سیستم به راحتی قابل مبادله باشد؛ اقدامی که در راستای مقابله با جنگ تجاری امریکا و حذف دلار از معاملات دوجانبه، ارزیابی شده است. واشنگتنپست قرارداد سوآپ ارزی ۳۰ میلیارد دلاری چین و ژاپن را که روز پنج شنبه امضا شد، گامی در مسیر رنگ باختن هژمونی دلار امریکا دانسته است.