حوريه ملکي
چند ساليست که آنقدر در مورد مهاجرت از روستاها صحبت مي شود که به پديده اي عادي و معمولي در ايران تبديل شده است. موضوعي که بسیاری از کلانشهرها را با چالش مواجه کرده است و حالا بايد به چشم يک معضل بزرگ به آن نگريست. به عقيده کارشناسان نتیجه نهایی مهاجرت از روستا به شهر نابودی کامل شکوفایی ملی و از دست دادن آزادی است، چرا که انحطاط روستا به مثابه انحطاط تمدن است، تمدنی که ضامن قانون شهروند و حفظ حرمت آزادی انسان است. در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران، مهاجرت از روستا به شهر در زمره مهمترین مسائل اجتماعی و اقتصادی به شمار می آید. حالا از زنجان هم خبر مي رسد که آمار مهاجرت روستانشينان به سمت شهرها افزايش يافته است. هر چند آمار دقیقی از مهاجرت روستاییان به شهرهای زنجان وجود ندارد، با اين حال فقط یک آمار مقایسهای بین سال 90 و 95 موجود است که بر اساس آن جمعیت روستایی حدود 14 هزار نفر کاهش داشته است.
***
این مهاجران هم در مبدأ و هم در مقصد مسائل و مشکلاتی از جمله؛ بروز نابسامانی های متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و غیره را به وجود می آورند.
طبق نظریه گزینشی بودن مهاجرت، در اولین فرصت، بعضی از افراد مهاجرت را بر می گزینند و بعضی ماندن را، این امر بر حسب تصادف نیست. معمولاً مهاجر ویژگی هایی دارد که موجب می شود زمینه های رفتن یا ماندن را در مقایسه با آنهایی که می مانند، متفاوت ارزیابی کند.
* اقتصاد مهمترين عامل در مهاجرت ها
نخستین عامل مهم و تاثیرگذار مهاجرت روستاییان به شهرها عامل اقتصادی است، روستاییان برای ارتقاع سطح درآمد و امرار معاش مجبور به مهاجرت میشوند تا در شهرها شغل مناسبتر و پر درآمدتری را به دست آورند.
هر چند آمار دقیقی از مهاجرت روستاییان به شهرهای زنجان وجود ندارد، ولي در یک آمار مقایسهای بین سال 90 و 95 مشخص شده که جمعیت روستایی حدود 14 هزار نفر کاهش داشته است.
مدیرکل دفتر امور روستایی و شورای استانداری زنجان میگوید: دلایل زیادی برای کاهش جمعیت روستایی وجود دارد نخستین دلیل این است که بین سال 90 تا 95 سه روستای بزرگ مثل نوربهار، کرفس و سهرورد تبدیل به شهر شدند.
به گفته علی محمودی، مهاجرت نرم همواره در همه مکانها اتفاق میافتد، بدترین مهاجرت این است که روستایی به صورت دفعی و جمعی خالی از سکنه شود اما در استان زنجان این نوع مهاجرت انجام نشده است.
نخستین عامل مهم و تاثیرگذار مهاجرت روستاییان به شهرها عامل اقتصادی است، از نظر محمودی «روستاییان برای ارتقای سطح درآمد و امرار معاش مجبور به مهاجرت میشوند تا در شهرها شغل مناسبتر و پر درآمدتری را بدست آورند». در حالی که زیر ساختهایی مانند برق و راه آسفالته تقریبا در همه روستاها وجود دارد ولی مردم از لحاظ معیشتی تامین نمیشوند.
* سالخوردگي در جمعيت شاغل در کشاورزي
مهاجرت افراد جوان از روستا باعث کاهش رشد جمعیت و در مواردی خالی از سکنه شدن، افزایش نسبت سالخوردگی و افزایش نسبت وابستگی در روستا میشود. طبق بررسی های وزرات اقتصاد در روستاها و شهرهای کوچک، نرخ رشد جمعیت پایین تر از نرخ طبیعی است. در تحقیقی تحت عنوان «سالخوردگی جمعیت شاغل در بخش کشاورزی ایران، دلایل و پیامدها» مهم ترین عامل موثر بر سالخوردگی جمعیت شاغل در بخش کشاورزی را مهاجرت دانسته است. از آنجا که اکثر مهاجران را جوانان جویای کار تشکیل میدهند، در نتیجه نوعی عدم تعادل از نظر ساختار سنی بین جمعیت شاغل در مناطق شهری قطب مشاغل صنعتی و خدماتی و مناطق روستایی قطب مشاغل کشاورزی پدید آمده است.
این عدم تعادل به صورت سالخورده تر شدن جمعیت کشاورز و جوان تر شدن جمعیت شاغل در بخش های صنعت و خدمات جلوه گر می شود. کاهش مشاغل روستایی در واقع به دلیل ایجاد تسلسلی منفی در روستا در نهایت منجر به مهاجرت خانوارهای زیادی از روستا می شود. علاوه بر این، خود مهاجران نیز در محیط شهری با مسائل بی شماری مواجه می شوند. مطالعه ای که در زمینه اثر مهاجرت بر مرگ و میر صورت گرفته بود، نشان داد که مسکن مهاجران روستا- شهر اغلب بهرهای از بهداشت و تسهیلات بهداشتی رسمی ندارد. شرایط چنین مساکنی برای امید به زندگی کودکان زیان آور است. ضعف توان اقتصادی مهاجران، باعث می شود که در مجاورت صنایع سنگین ساکن شوند که این امر آنها را در معرض بیماری های عفونی و تنفسی قرار می دهد. همچنین، این مهاجران برای محیط شهری و ساکنان آن نیز مشکلاتی را به وجود می آورند که به مواردی از آنها قبلاً اشاره شد .
* رشد قارچ گونه شهرهاي زنجان
از سال 77 که خشکسالی آغاز شده کشاورزان از لحاظ تامین آب محصولات خود با مشکل مواجه هستند، به گفته مدیرکل دفتر امور روستایی و شورا استانداری زنجان «کمبود آب کشاورزی از یک طرف و مدرن نبودن آبیاری سبب شد تا اقتصاد روستا که بر پایه کشاورزی است با مشکل مواجه شود». کمبود آب شرب روستایی نیز از دیگر عوامل مهاجرت هستند.
کمبود امکان آموزشی و ورزشی در حد پایین نیز عامل مهاجرت بوده است با این وجود روستاهایی که مدارس نداشته باشند به صورت منظومهای در روستاهای اطراف امکانات آموزشی دریافت میکنند و در سطوح راهنمایی و دبیرستان نیز ادامه تحصیل میدهند.
روستاها در مطالعات جامع شهرستان سطح بندی شدهاند معمولا آستانه جمعیتی یکی از علل اجرای طرح در آنها است. روستاهایی که بزرگ هستند و جمعیت جوان بالایی دارند به عنوان مرکز حوزه و منظومه چند روستا قرار میگیرند و از لحاظ آموزشی و ورزشی به روستاهای اطراف خدمات میدهند بر همین اساس امکان ایجاد سالن ورزش در همه روستاها وجود ندارد.
حدود 45 درصد جمعیت استان در شهر زنجان متمرکز است که نشان دهنده رشد غیرطبیعی جمعیت شهر زنجان است با این که مهاجرت به شهر زنجان اتفاق افتاده است اما در استان زنجان حاشیه نشینی وجود ندارد.
صنایع بزرگی که در شهر ایجاد میشود نیازمند نیروی کار است جمعیت شهری نمیتواند تامین کننده منابع انسانی باشد، این نیروی کار از افرادی که از روستاها به شهر مهاجرت کردهاند تامین میشود مهاجرت با این که ازیاد جمعیت را ایجاد میکند اما از لحاظ تامین نیروی کار جنبه مثبت را داراست.
* بي توجهي به نسل جوان
به عقیده آسیبشناسان اجتماعی درک نسل جوان جوامع روستایی و سوق دادن تسهیلات و امکانات روستایی در جهت انتظارات این نسل، ایجاد اشتغال در جوامع روستایی از طریق کارهای جنبی غیر کشاورزی، بالا بردن تسهیلات آموزشی در جوامع روستایی، بالا بردن امنیت روستاها از طریق کاهش اختلافات محلی، ارایه تسهیلات بیشتر برای روستاییان در جهت به کارگیری زمینهای بایر، ایجاد سد یا چاههای عمیق در روستاها برای تأمین آب مورد نیاز برای کشاورزی، کاستن از جاذبه مشاغل کاذب شهری، ایجاد محدودیت هایی در جوامع شهری برای اسکان افراد در حاشیه شهرها راهکارهایی است که باید برای جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستاییان به شهرها در ایران مورد توجه قرار گیرند.
به هرحال امروزه ایران از جمله کشورهایی است که با سیر روز افزون مهاجرت روستانشینان به شهرها مواجه است و با مشکلات و پیامدهای ناشی از این مهاجرت، دست و پنجه نرم می کند. این مهاجران هم در مبدأ و هم در مقصد، مسائل و مشکلاتت متعددی مانند بروز نابسامانیهای متعدد ناشی از فشار بر منابع و امکانات محدود جوامع شهری، بیکاری و کم کاری، کمبود فضای زیستی و آموزشی، آلودگی هوا و محیط زیست، سالخوردگی و زنانه شدن نیروی کار کشاورزی، تخلیه روستاها و غیره را به وجود آورده است.
در حال حاضر 70 درصد جمعیت ایران در شهرها زندگی می کنند که این آمار، آمار مناسبی نیست. از سوی دیگر تولیدات کشاورزی، اساس و پایه پیشرفت کشور هستند که این تولیدات نیز نتیجه تلاش روستاییان هستند و راه آبادانی شهرها این است که روستاها آباد شوند اگرچه پیشانی کشور شهرها هستند، نباید از روستاها نیز غافل شد.
با ارتقای سطح درآمد میتوان مهاجرت روستاییان به شهر را کنترل کرد. سادهترین راه این است که برای طرحهای روستایی که پایه و مبنای محصولات روستاییاند و تکمیل کننده زنجیره تولید در روستاها هستند حمایت شوند.
به گفته مدیرکل دفتر امور روستایی و شورا استانداری زنجان تسهیلات از طریق بانک سینا با سود 8 درصد به طرحهای توسعه روستایی پرداخت میشود، طی دو سال اخیر 24 میلیارد تومان به این طرحها پرداخت شده است که امسال سهم استان زنجان تقریبا 10 میلیار تومان است اما در حدود 18 میلیارد تومان طرح معرفی شده که در حال بررسی است. لازم به توضيح است مهاجرت معکوس نیز از شهر به روستا انجام گرفته اما آمار دقیقی وجود ندارد.