در شرایطی که عدمشفافیت فعالیتهای مجلس شورای اسلامی سبب سوءاستفادههای فراوانی از جمله فعالیت وسیع لابیگران شده است، نمایندگان مجلس با ارائه یک طرح دوفوریتی با ۱۹۰ امضا در پی شفافسازی رأی نمایندگان هستند.
این روزها فشار سنگین تحریمهای خارجی، ناکارآمدی و سوءاستفادههای گسترده در سیستم اجرایی کشور سبب مشکلات فزایندهای برای مردم شده و همین امر تمام اتاقهای فکر نظام را به چاره جویی و ارائه راه حلهای مناسب برای حل این موضوع واداشته است.
یکی از راهکارهایی که برای حل مشکلات و مسائل فعلی از سوی تمام صاحبنظران پیشنهاد میشود، شفافیت در نظام اجرایی کشور است. زمانی که صدهاهزار میلیارد تومان رانت بر اثر سوءتدبیر در توزیع دلار ۴۲۰۰ تومانی نصیب برخی واردکنندگان شده، مشخص شدن نام دریافتکنندگان ارز تبدیل به یک مطالبه جدی در بین افکار عمومی شد.
راه حل شفافیت برای بسیاری از معضلات کنونی کشور از جمله فساد در بخشهای دولتی و خصوصی میتواند راهگشا باشد، اما در این میان یک سؤال مهم باقی است؛ دستگاهها و قوای حاکم در کشور تا چه اندازه خود مقید به شفافسازی در ساز و کارهای اجرایی خود هستند و اگر قرار است شفافسازی به عنوان یک امر جدی در دستور کار نظام قرار بگیرد، این فرآیند باید از کدام قوه آغاز شود.
شفافیت؛ حلقه مفقوده مجلس
مجلس شورای اسلامی به دلیل ماهیت خود شاید اولین گزینه و نامزد برای شفافسازی در فرآیند اجرایی خود باشد. این مسئله از آنجا بدیهی میشود که مجلس به عنوان رکن قانونگذاری و نظارتی در کنار مقام ریاست جمهوری تبلور مردمسالاری دینی در کشور است. در کنار این مجلس به دلیل ارتباطات گسترده با مردم میتواند اصلیترین و مهمترین مسیر اعمال درخواست مردم برای تغییر در کانالهای اجرایی و فرآیندهای قانونی باشد. با این حال مجلس شورای اسلامی در شفافیت نمره قابل قبولی را دریافت نمیکند. حواشی پیش آمده در مجلس شورای اسلامی و همچنین موج لابیهای گسترده برای رأی اعتماد به وزرا شاید مهمترین نشانه چنین عدم شفافیتی باشد.
اوج این مشکل را میتوان در جلسه استیضاح وزیر سابق کار، تعاون و رفاه اجتماعی دید که صحن علنی مجلس شورای اسلامی به میدانی برای تبادل اتهامات تبدیل شد؛ اتهاماتی که روشن نیست تا چه اندازه درست است و مسیرهای نظارتی مجلس نیز تاکنون در این باره عملکرد درستی نداشتهاند.
شاید یکی از مهمترین دلایل به وجود آمدن چنین جوی همین عدم شفافیت در فرآیندهای اجرایی درونی مجلس شورای اسلامی باشد، به عنوان مثال در جلسات مجلس و به خصوص رأی در خصوص استیضاح وزرا یا رأی اعتماد به آنان روشن نیست که هر نماینده چه گزینهای را انتخاب میکند. همین مسئله سبب شده فضا برای لابیگران گسترده شود و نمایندگان نیز بدون هراس از تبعات سیاسی و معنوی چنین انتخاباتی وارد تعاملهای بعضاً غیرقانونی با لابیگران دولتی و غیردولتی شوند.
جالب این است که در دنیا تدابیر گوناگونی برای شفافیت عملکرد نمایندگان در مجالس قانونگذاری در سطوح گوناگون در نظر گرفته شده که هر کدام از آنها الگویی مناسب برای مجلس شورای اسلامی محسوب میشود.
مجالس دنیا چگونه فعالیتهای خود را شفاف میکنند
بحث درآمدها و دریافتیهای مالی نمایندگان در همه جا از جمله مسائلی است که با حساسیت فراوان دنبال میشود، به عنوان مثال نمایندگان پارلمان اروپا ابتدا باید تمامی مشاغل پیشین و منابع درآمدی خود را در سه سال گذشته با جزئیات کامل اعلام کنند.
همچنین در این نهاد در جهت رفع تعارض منافع دو راهکار کلی در نظر گرفتهاند که در راهکار اول فرد موظف است فعالیتهایی را که در جهتگیری سیاستهایش تأثیرگذار بوده یا منفعتی برای او دارد اعلام کند و راهکار دوم اینگونه است که فرد نباید دو شغل را برای خود اتخاذ کند.
از سوی دیگر هر فرد در پارلمان اروپا، پس از دریافت هدیه خود، فرمی را که شامل اطلاعاتی نظیر نام، جایگاه او، نام فرد هدیه دهنده، نوع هدیه، برآورد ارزش هدیه، محل دریافت و انگیزه فرد هدیه دهنده است، ملزم است پُر کند، این فرم هرساله در پارلمان اروپا انتشار پیدا میکند. در برخی کشورها نظیر برزیل با اختصاص صفحهای به نام کنترل شهروندان بر هزینههای نمایندگان، هزینههای نمایندگان پارلمان به نمایش گذاشته میشود از این رو میتوان از جزئیات هزینههای نمایندگان مطلع شد.
وبسایت پارلمان کانادا نیز اطلاعات تمامی نمایندگان را با جزئیات ارائه میدهد. این وبسایت، صفحهای را مستقلاً برای تشریح هزینههای سفرهای نمایندگان اختصاص داده است.
پارلمان کانادا همچنین صفحهای برای توضیح میزان هزینههای مهماننوازی نمایندگان اختصاص داده است که مجموع هزینههای مصرفشده، حمایتکنندگان از این مراسمات و… را میتوان در این صفحه مشاهده نمود.
از سویی سهولت در دسترسی به بحثهای صورت گرفته در پارلمان هم از جمله مهمترین شاخصهای شفافیت در مجالس قانونگذاری محسوب میشود، برای مثال در برخی کشورها نظیر آرژانتین، مشروح تمامی مذاکرات صحن علنی در تمامی ادوار، اعم از جلسات عادی و جلسات ویژه با آرشیو موضوعی به تفکیک تاریخ در اختیار کاربران قرار میگیرد.
همچنین در صفحه شفافیت پارلمان شیلی نیز میتوان به مشروح مذاکرات صحن علنی پارلمان در تمامی ادوار از هر نوعی به تفکیک تاریخ دسترسی یافت. در خصوص روشن بودن آرای نمایندگان نیز به طور مثال در کشور کانادا با انتخاب هر طرح یا لایحهای که در پارلمان به رأی گذاشته میشود، میتوان از نحوه رأیدهی و آرای هرکدام از نمایندگان مطلع شد. در کشور گرجستان نیز میتوان از تمام اطلاعات مربوط به رأی و نحوه رأیگیری مطلع شد.
طرح دوفوریتی برای شفافیت
با نگاهی به مثالهای فوق روشن میشود که اکنون هیچ کدام از تدابیر فوق در مجلس شورای اسلامی عملی نمیشود. با این وجود به نظر میرسد شرایط موجود سبب شده تا نمایندگان برای اجرا کردن شفافیت بیشتر در عملکرد پارلمان خود وارد شوند.
حجتالاسلام مجتبی ذوالنور نماینده مردم قم در گفتوگو با «فارس» با بیان اینکه یکی از مشکلات جدی کشور عدمشفافیت فعالیتها و رأی نمایندگان مردم در خانه ملت است، گفت: امروز مردم نمیدانند نمایندهها در مجلس هستند یا نیستند و اگر نیستند آیا به مرخصی رفتهاند یا مأموریت. وی اضافه کرد: امروز مردم نمیدانند نماینده مجلس در رأیگیری شرکت میکند یا نه و اگر شرکت میکند رأیش مثبت است یا منفی.
این نماینده مجلس با بیان اینکه باید رفتار و رأی نمایندههای مجلس زیر ذرهبین مردم باشد تا مردم از آنها به درستی مطالبهگری کنند، تصریح کرد: گاهی افراد گریم کرده رأی میدهند یعنی میگویند من به فلان طرح یا لایحه رأی دادهام، اما در اصل رأی نمیدهند. ذوالنور در جمع بندی اظهارات خود اعلام کرد: به دلایل ذکر شده طرح دوفوریتی با عنوان «شفافسازی فعالیتهای نمایندگان در مجلس» تهیه کردیم تا براساس آن همه فعالیت نمایندگان در مجلس و کمیسیونها برای مردم مشخص شود؛ این طرح با ۱۹۰ امضا تقدیم هیئت رئیسه مجلس شده و امیدواریم همین تعداد نماینده هم به طرح رأی دهند. وی همچنین پیشنهاد کرد که رأی به طرح مذکور به صورت شفاف باشد تا مردم از جزئیات آن آگاه شوند.
طرح شفافیت رأی نمایندگان چه میگوید
در مقدمه این طرح آمده است: این حق مردم و موکلین است که بدانند نماینده منتخب آنان در رأی به لوایح و طرحها، برنامهها، بودجه سالانه کشور، استیضاح و رأی اعتماد یا عدم اعتماد به وزیران، سؤال و موارد دیگر چه رأی و موضعی داشته و آیا اصلاً در این موارد فعالیت و در رأیگیری شرکت کرده است یا خیر؟ تا بتوانند با علم و اطلاع کافی و دقیق وکلای خود را نقد و مطالبهگری لازم را داشته باشند.
بر اساس ماده واحده این طرح هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی ملزم میگردد ظرف دو ماه پس از تصویب این قانون از طریق ایجاد و راهاندازی سامانهای جامع نسبت به علنی ساختن و شفافسازی فعالیتها، حضور، غیبت، مأموریت خارجی و داخلی، مرخصی استحقاقی و استعلاجی و بدون حقوق، مشارکت یا عدم مشارکت در رأیگیری، نوع رأی نمایندگان اعم از موافق، مخالف یا ممتنع در صحن علنی مجلس یا کمیسیونها اقدام نماید به شکلی که رسانهها و آحاد ملت شریف ایران بتوانند به صورت برخط (آنلاین) و نیز دستیابی به ذخیره و آرشیو، از همه امور ذکر شده مربوطه به هر یک از نمایندگان دسترسی و آگاهی پیدا نمایند. به نظر میرسد این طرح از حمایت عمومی نمایندگان اصلاحطلب و اصولگرا برخوردار است. حال باید در انتظار نشست و دید آیا اجرای این طرح به سرانجام میرسد یا نه؟