مناطق ویژه و سکونتگاه‌های غیررسمی همگی نام‌های دیگر مناطق حاشیه‌نشین هستند؛ مناطقی که در استان زنجان ۱۲ درصد جمعیت استان و بیش از ۱۲۰ هزار نفر را در دل خود جای داده‌اند. نقاطی از استان که از حداقل امکانات خدماتی و رفاهی محروم هستند و در محدوده شهر‌های زنجان، ابهر، خرم‌دره و خدابنده قرار دارند. این مناطق در استان به نام‌محله‌های اسلام‌آباد، سایان، خان‌دره، فاطمیه، گوجیک‌آباد، شهرک شهدا و نجف‌آباد (سایان) شهرت دارند و نیازمند رسیدگی و توجه ویژه مسئولان هستند.
اصطلاحاتی، چون حلبی‌آباد و زاغه‌نشین برایمان ناآشنا نیستند و بیشتر ما آن‌ها را با برخی از فیلم‌ها و تصاویر قدیمی پیت و حلبی‌های خالی نفت به یاد می‌آوریم. شهروندانی که تعدادی از آن‌ها به دلیل مهاجرت از شهر و روستای خود و عده‌ای دیگر به دلیل فشار زندگی از محدوده شهر بیرون رانده شده و در محله‌هایی کنار شهر ساکن شده‌اند. محله‌هایی که هنوز امکانات و تسهیلاتی به آنجا نرسیده است.
اگرچه حاشیه‌نشینان امروزی نیز کمی پیشرفت داشته و سرپناه خود را سنگی و گلی کرده‌اند، اما آنان شهروندان فراموش‌شده‌ای هستند که علاوه بر آداب، عادات، رسوم و فرهنگ خود از زندگی شهری نیز فرسنگ‌ها فاصله گرفته‌اند. از همین رو از سال ۸۲ برنامه‌ریزی برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی آغاز شده و در ادامه با تصویب سند ملی توانمندسازی این مناطق در سال ۹۰ ارتقای وضعیت ظاهری این نقاط از اولویت‌های سازمان‌های ساماندهی مناطق آسیب‌دیده قرار گرفته است.
ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی زنجان
سه منطقه؛ سکونتگاه‌های غیررسمی، بافت‌های فرسوده و فضا‌های بی‌دفاع شهری جزو مناطق ویژه اجتماعی محسوب می‌شوند. این مناطق محصول مهاجرت‌های دو دهه ۶۰ و ۷۰ از روستا‌ها به شهر‌ها است که با ویژگی‌های خاص خود از جمله نداشتن مجوز، استفاده از مصالح ساختمانی بی‌دوام و فاقد سند بودن ساختمان‌های محل ایجاد شده‌اند. مدیر کل دفتر امور فرهنگی و اجتماعی استانداری زنجان با اشاره به جمعیت ساکن در مناطق ویژه اجتماعی استان می‌گوید: «ساماندهی این مناطق در دستور کار کمیته‌ها و کارگروه مورد نظر قرار دارد.
ساماندهی منطقه شورجه نیز از این جمله است.» مسیح‌الله سلطانی با تأکید بر مشخص شدن منابع اعتباری برای ساماندهی مناطق ویژه اجتماعی می‌افزاید: «در حال حاضر ساماندهی این مناطق به لحاظ فرهنگی، امنیتی، اجتماعی و زیرساخت‌های مورد نیاز در دستور کار قرار دارد.» وی تراکم بالای جمعیتی و دسترسی نداشتن به خدمات مورد نیاز برای زندگی و فقر فرهنگی و اجتماعی ناشی از تأمین نشدن نیاز‌های روزانه را از دیگر شاخص‌های مناطق ویژه اجتماعی اعلام کرده و بیان می‌کند: «شهر زنجان با ۲۱۴ هکتار بالاترین میزان بافت فرسوده را در سطح استان دارد.»
افزایش فضای آموزشی و فرهنگی
افزایش فضای آموزشی و فرهنگی و همچنین کارآفرینی از اولویت‌های لازم برای ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی و مناطق ویژه اجتماعی است. مسعود بهاروند مددکار بهزیستی با اشاره به این موضوع می‌گوید: «استقرار پایگاه‌های مراقبت‌های بهداشتی ثابت و سیار، راه‌اندازی اورژانس‌های اجتماعی و برگزاری دوره‌های آموزشی مهارتی خانوار از اولویت‌های بعدی ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی است.» وی معتقد است که حاشیه‌نشینی ناشی از نبود برنامه‌ریزی منطقه‌ای است که در نهایت بی‌نظمی‌هایی را در فضا شکل می‌دهد که هم‌اکنون به‌عنوان یک معضل با آن برخورد می‌شود.
این استاد دانشگاه می‌افزاید: «اگر تعریفی از سلامت زندگی در یک سکونتگاه شهری داشته باشیم، شامل شهر‌های بزرگ که نقاط تمرکزی جمعیت هستند، می‌شود. بنابراین شاید حدود ۵۰ درصد آن‌ها حاشیه‌نشین هستند که ناشی از جذب نشدن جمعیت در بخش فعالیت و اشتغال است.» مدیرکل بهزیستی استان زنجان نیز با اشاره به جمعیت ۵۰ هزار نفری تحت پوشش بهزیستی استان زنجان می‌گوید: «از این جمعیت ۲ هزار خانوار تحت پوشش این سازمان، جمعیت حاشیه‌نشین هستند.» محمد محمدی اسلام‌آباد و نجف‌آباد را مناطقی اعلام می‌کند که جمعیت تحت پوشش در آن‌ها خدماتی مانند اورژانس اجتماعی را دریافت می‌کنند. وی با تأکید بر مداخلات کارشناسان بهزیستی می‌افزاید: «اگر استان بخواهد این طرح را عملیاتی کند باید از اعتبارات استانی مبلغی را به این طرح تخصیص دهد.» وی ارتقای سلامت، رفاه اجتماعی و تسهیل دسترسی به خدمات اجتماعی را از اهداف راه‌اندازی مرکز آموزشی و حمایتی برمی‌شمارد و می‌گوید: «این مراکز با اهداف کاربردی راه‌اندازی می‌شوند.»
مسکن مهر و بی‌مهری برحاشیه‌نشینان
اگرچه زنجان در بحث مناطق ویژه اجتماعی مشکل حادی ندارد و آمار جمعیت ساکن در مناطق ویژه اجتماعی زنجان پایین‌تر از نرم کشوری است، با این حال برخورد و ساماندهی این درصد از جمعیت استان باید بر اساس واقعیات انجام شود. اگرچه واحد‌های مسکن مهر در استان‌ها تا حدودی از مشکلات حاشیه‌نشینان کاسته است، اما خود مشکل دیگری بر مشکلات افزوده است و این موضوعی است که محمد اکبری کارشناس آموزش و پرورش به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «واحد‌های مسکن مهر در برخی استان‌ها خود به وجود آورنده بسیاری از آسیب‌های اجتماعی بوده است که دلیل آن عدم مکان‌یابی درست در احداث این واحد‌ها است.»
وی با تأکید بر اینکه برنامه‌ریزی وسیعی برای سکونتگاه‌ها غیررسمی وجود دارد، اضافه می‌کند: «این پایگاه‌ها با ارائه ۷۰ آموزش در پنج زمینه فعالیت می‌کنند.» این کارشناس با تأکید بر استقبال مردم از پایگاه‌های آموزش و پرورش اضافه می‌کند: «آمار بالای مراجعه مانع پاسخگویی به همه نیاز‌ها شده است.» وی با اشاره به زیر پوشش قرار گرفتن همه مناطق چهارده‌گانه آموزشی تصریح می‌کند: «سکونتگاه‌های غیررسمی و پرخطر در آموزش و پرورش هم احصا شده است.» اکبری در مورد جذب سرانه‌های پرورشی در آموزش و پرورش استان‌ها ادامه می‌دهد: «زنجان در جذب این سرانه‌ها جزو استان‌های پایین جدول است و ساماندهی امور آن‌ها نیاز به برنامه‌ریزی دقیق دارد.»
