سالهاست دشتهای خراسان جنوبی نای نفس کشیدن ندارند و زیر ضربات تند و تیز برداشتهای بیرویه از چاههای عمیق کمر خم میکنند؛ اتفاقی که با دهان باز کردن زخمهایی، چون فرونشست زمین نمایان میشود و این پدیده هم در سال ۸۷ در بیشتر دشتهای ممنوعه استان بهویژه دشت سرایان به عنوان یک مخاطره طبیعی مشاهده شده و در سال ۹۵ نیز در محدوده سهقلعه و بعد از آن هم در منطقه سرند شهرستان فردوس اتفاق افتاده است. از همین رو با توجه به اینکه روز به روز بر عمق و طول این فرونشستها افزوده میشود، ضرورت دارد هرچه سریعتر مسئولان راهحلی برای کنترل آنها بیابند.
گسترش پدیده فرونشست زمین در دشتهای خراسان جنوبی معضلی لاینحل نیست که مسئولان نتوانند با برنامهریزی آن را کنترل کنند و بخواهد همانطور که میخواهد گسترش یابد. با این حال تا کنون به این موضوع حیاتی کمتوجهی شده است. به طوری که گسترش این پدیده این روزها به قدری جدی شده است که حتی در خطبههای نماز جمعه چهار خرداد سال جاری نیز حجتالاسلام والمسلمین عرب، امام جمعه آیسک درباره نحوه مدیریتی مسئولان انتقاد و پیگیری این موضوع را درخواست میکند.
دلیل این فرونشستها و اینکه چه نقاطی از استان در معرض این مخاطره طبیعی قرار دارند را یک کارشناس زمینشناسی اینگونه بیان میکند: «برداشت بیرویه آب از دشت سرایان که بر اساس آمار بیش از ۱۶۶ حلقه چاه عمیق در آن حفر شده زمینه فرونشست زمین را در این دشت فراهم کرده است.» بنا بر آنچه دکتر محمدمهدی خطیب میگوید: «این پدیده مناطق مسکونی را کمتر تحت تأثیر قرار داده، اما این هشداری است که ممکن است فرونشستها یا همان شکاف برداشتن زمین در زمینهای کشاورزی و حتی مناطق مسکونی شهرها و روستاها هم رخ دهد و باعث صدمات و خسارات زیادی شود.»
ضرورت حذف برداشت از چاهها
علاوه بر آنچه گفته شد، تأثیر این مخاطره طبیعی بر زمین منجر به پیدایش گودالها، تغییر مسیر آبراههها، فرسایش شدیدتر و رسوبگذاری ناهمگن در سطح دشتها میشود که میتواند باعث تخریب زمینهای کشاورزی و ایجاد سیلاب شود. به گفته این کارشناس زمینشناسی تنها راه جلوگیری از روند رو به پیشرفت این مخاطره طبیعی کاهش شدید مصرف یعنی برداشت نکردن آب از سفرههای زیرزمینی است. علاوه بر این باید مطالعات لازم نیز انجام شود تا مسیرهای در معرض خطر شناسایی شود تا قبل از وقوع خطر تمهیدات مورد نیاز در این زمینه اندیشیده شود؛ چراکه یکی از مخاطرات اصلی این پدیده قطع شریانهای حیاتی مانند جادهها، خطوط انتقال آب، برق و گاز است.
خطیب میافزاید: «متأسفانه تمام دشتهای خراسان جنوبی در معرض این خطر است، اما دشت سرایان به دلیل اینکه بیشترین برداشت آب را داشته است، سریعتر مشکل خود را نشان داده و بیابانهای قاین، نیم بلوک، بیرجند و مختاران بهویژه نیم بلوک هم از جمله نقاطی است که در معرض خطر است.» بخشدار آیسک نیز با تأیید مطالب فوق میگوید: «اولین فرونشستها در سال ۹۵ در مساحت ۳۵ کیلومتر در مرز بین آیسک و فردوس دیده شده که به عقیده کارشناسان دقیقاً مرز سفرههای آب زیرزمینی دشت آیسک است.»
مدتی بعد هم این بحران در مسیر جاده بخش آیسک به روستای دوحصاران و در مرز بین آیسک و شهر سهقلعه دیده شد. علی برازنده میافزاید: «شکافهای به وجود آمده با طول تقریبی ۸۰ متر و عرض ۵/۲ متر و عمق بیش از دو متر که در برخی نقاط حتی عمقشان به پنج متر هم میرسد.» وی تأکید میکند: «در حال حاضر این اتفاق تا منازل مسکونی در روستای دوحصاران پیشروی و روستاییان را تهدید میکند.»
خشکسالی مقصر اصلی نیست!
کارشناسان معتقد هستند که بیتوجهی به این شکافهای عمیق میتواند به زیرساختها، خطوط انتقال آب و گاز، برق و فیبر نوری خسارات جدی وارد کند که نمونه آن در جاده آیسک- دوحصاران در چند نقطه دیده میشود و متأسفانه بعد از چند بار مرمت هنوز هم آثار آن مشاهده میشود. بخشدار آیسک مقصر اصلی فرونشستهای زمین را مسئولان استان میداند و در این باره میگوید: «باید از چند دهه گذشته با آگاهی دادن به کشاورزان و ترویج شیوههای نوین آبیاری و افزایش بهرهوری کشاورزی از بروز این مشکل جلوگیری میکردند. نه آنکه امروز شاهد کاهش ۵۰ درصدی برداشت آب از چاههای کشاورزی باشیم که معیشت مردم را با مشکل مواجه کرده است.»
به عقیده مدیرعامل شرکت آب منطقهای، ترکهای عمیق زمین در دشتهای خراسان جنوبی دلایل دیگری به جز خشکسالی دارد و بیشترین عامل ایجاد فرونشستها افت سفرههای آب زیرزمینی است. حسین امامی میافزاید: «عرض ترکهای زمین در برخی از مناطق دشتهای سرایان و فردوس به یک متر، عمق آن به ۱۵ متر و طول آن به صورت منقطع به ۳۲ کیلومتر میرسد و تا زمانی که تعادلبخشی بین آب تجدیدشونده و مصرفی ایجاد نشود، این مشکل همچنان در دشتهای استان پایدار خواهد بود.»
به گفته وی، در حال حاضر سفرههای آب زیرزمینی در دشت سرایان با افت ۱۵ میلیون مترمکعب روبهرو است و سالانه به صورت تجمعی و تصاعدی به این میزان کسری افزوده میشود. وی ادامه میدهد: «با توجه به عمده مصرف آب در سرایان و مشاهده فرونشستهای متعدد در این دشت علت ایجاد فرونشستها را میتوان در اضافه برداشت آب برای کشاورزی دانست که باید این میزان کاهش یابد.»