حجتالاسلام محمدحسین اریسیان دانشآموخته حوزه و از کارشناسان تاریخ است که در زمینه نسخ خطی و تاریخ معاصر همچنین وقف در اسلام تحقیقات جالب توجه زیادی انجام داده است. با توجه به اینکه سنت حسنه وقف یکی از راههای کمک به ارتقای جامعه اسلامی و اجتماع است که تا حدود زیادی جبرانکننده کمکاری و ضعف سیستم دولتی است، نیاز به شناخت برای فرهنگسازی و نهادینه کردن آن دارد تا در مسیر درست هدایت شود، به همین خاطر سراغ ایشان رفتیم تا بیشتر از وقف بدانیم.
معنای واژه وقف چیست؟
وقف از محدود کردن و محبوس کردن میآید یعنی شما مثلاً حبسش میکنید و کسی نمیتواند آن را خرید و فروش و از منافع آن استفاده کند. (توقف میشود)
فرق یک کار خیر با وقفکننده چیست؟ مثلاً یک نفر بخواهد برای زنان بدسرپرست یا بیسرپرست چرخ خیاطی بخرد و وقف کند یا ببخشد آیا بین این دو فرقی هست؟
وقف منفعتش بیشتر است، چون این بنده خدا باید مراقب چرخ باشد و بعد به نفر بعدی بدهد. شما یک موقع چرخی را میبخشید به فردی تا با آن کار کند. چرخ مال خود اوست و بعد از مدتی که وضع مالیاش خوب شد و پیشرفت کاری داشت چرخ را عوض میکند و بهترش را میخرد و چرخ قبلی را دور میاندازد، ولی یک موقع شما میگویید این چرخ پیش شما باشد تا هر وقت اوضاع کاری خوب شد به یکی دیگر آن را بدهید، چون وقف کار است. مسلماً این شیوه خیلی مؤثرتر و بهتر است.
احکام وقف چیست؟
حتماً باید برای وقف صیغه خواند. یک امر راحجی (ترجیح داده شده) باشد. شرعی باشد. شرایط آن را اعلام بکند. تفاوت وقف و بخشش مثل تفاوت صدقه و قرضالحسنه میماند. برای صدقه ۱۰ حسنه است و برای قرضالحسنه ۱۸ حسنه است، چون طرف آبرویش حفظ میشود و سرش را بالا میگیرد و میگوید این مبلغ را قرض گرفتم و کرامت نفسش هم حفظ میشود و گداصفت هم بار نمیآید که مدام پول بگیرد. میداند که پول را باید برگرداند. وقف هم تقریباً همینطور است. بخشش هم خوب است. ولی وقتی چیزی وقف میشود فرد مجبور است با آن کار کند و بعد به نفر دیگر بدهد.
یکسری از مردم کتاب وقف در گردش راهاندازی میکنند. آیا قبل از این هم چنین وقف فرهنگی داشتهایم؟
در حال حاضر در اکثر مساجد که میروید میبینید که قرآن، مفاتیح یا کتابهای ادعیه وقف میکنند و عکس مرحوم یا مرحومه را هم روی جلد یا صفحه اول آن میگذارند و به نیت مثلاً مرحوم پدر یا مادرشان تأکید میکنند. این کتاب در این مسجد است و هر کسی خواست استفاده میکند یا مثلاً در حوزههای علمیه قدیم، چون هم چاپ کتاب خیلی کم بود و هم چاپ سنگی پرهزینه بود، یکسری از کتابهایی را برای طلاب در کتابخانه حوزه میگذاشتند تا بقیه طلاب هم استفاده کنند. پس اتفاق تازهای نیست. فرهنگی پسندیده و نیکوست که باید تقویت بشود. همین الان کتابخانههای عمومی شاید اسم وقف نداشته باشند، اما خرجی است که شهرداری یا دولت میکند تا مردم استفاده کنند. اینها همه کارهای عامالمنفعهای است که اگر در جامعهمان جا بیفتد، خیلی از مشکلات حل میشود.
در مساجد ادعیههایی وقف میکنند و اسم طرف را هم کنار آن میگذارند. به نظر شما الزامی دارد که اسم طرف وارد بشود؟
گاهی اوقات منظور این است دعایی که میخوانند صلواتی هم فرستاده شود و حمد و سورهای هم خوانده شود. اسم آن طرف نیاید فینفسه اشکالی ندارد، چون همین که شما کتاب را میخوانید ثواب آن به طرف میرسد ولی گاهی بعضی افراد مقید هستند که ما میخواهیم وقتی کتاب یا برگه دعایی را خواندند اسم فرد هم باشد تا معلوم شود هدف آن است که به یاد چه کسی هستند.
آیا ثوابش فرق دارد؟ اینکه مثلاً فردی میگوید من کتاب دعایی دارم وقف میکنم پس باید ثوابش چند برابر باشد؟
ثواب را فقط خدا میداند. نمیشود گفت که ثواب این بیشتر است یا ثواب آن کمتر است. به نیت واقف و به امر و اراده الهی بستگی دارد. ما در جایگاه خداوند نیستیم که بگوییم چه چیزی ثوابش بیشتر است. یک موقع شما یک کتاب، تختخواب، کپسول اکسیژن و... وقف میکنید. یک موقع مدرسه یا بیمارستان یا مسجد وقف میکنید و... فرقی ندارد چه چیزی در چه اندازهای باشد. مهم خداست که به نیت شما و به بزرگی و کرم خودش نگاه میکند.
خیلیها کار خیر و نیکویی انجام میدهند ولی دین ندارند. آیا میتوان گفت: فقط دین ضامن انسانیت افراد است؟
معمولاً اگر کسی یک مقدار تعهد به دین و انسانیت داشته باشد کارهای خیر هم انجام میدهد، چون بعضیها کمکی میکنند و میگویند من انسانم و... ولی بعضیها از روی دین و اعتقاد و ایثار کاری را انجام میدهند، بنابراین اگر کسی دین، باور و اعتقادش تقویت بشود کارهای خیر بیشتری انجام میدهد. چه اینکه دین یعنی راه و روش زندگی کردن. این نیست که، چون من فلان مذهب را دارم این کار را میکنم یا این راه و روش زندگی را دارم و میخواهم تبلیغش را بکنم. ما در همه ادیان و مذاهب وقفیات داریم. حتی احکامی که از علما سؤال شده تنها از طرف شیعه نیست بلکه گاهی فرد اهل فرقه دیگری بوده است و نزد عالمی آمده و درباره وقفیاتی سؤال کرده که چه کار کنیم نمیشود لذا مسئله وقف مختص ما نیست.
جالبترین وقف در ایران که خود شما دیدهاید چه بوده است؟
به نظر من وقف باید به اقتضای زمان باشد. فرقی هم نمیکند. مهم نیت واقف و گرهگشایی از کار دیگران است. مثلاً الان ممکن است کامپیوتر نیاز باشد میتوانید این وسیله را برای اهداف خاص خودتان وقف کنید. از موقوفات جالبی که به یاد دارم، آن است که در تهران بانویی چند هزار متر زمین برای قبرستان وقف کرد که هر کس را خواستند دفن کنند پول قبر از او نگیرند. یا در گلپایگان قبرستانی است به نام قاضی زاهد که وقف است. هرکس را آنجا خاک کنند پولی بابت قبر نمیگیرند.