انقلاب اسلامی به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران یا حتی مهمترین آن، دارای مقاطع و برهههای سرنوشتساز مخصوص به خود است؛ مقاطعی که انقلاب را در مسیر کامیابی و پیروزی قرار داد. یکی از مهمترین این مقاطع که تأثیر شگرفی در پیروزی انقلاب اسلامی و سرنگونی رژیم سلطنتی در ایران داشت ماه محرم است. در این ماه حرکت انقلاب متأثر از حرکت انقلابی و بزرگ امام حسین (ع) شتاب بیشتری گرفت و با تجمع مردم در مساجد برای برگزاری عزاداری سیدالشهدا و یارانش، انقلابیون بهخصوص واعظین، خطبا و روحانیان انقلابی توانستند با ایراد خطبه و سخنرانیهای متعدد پیام امام و انقلاب را به آنها رسانده و آنها را آگاه نمایند و مردم را در راه مبارزه علیه رژیم پهلوی ثابتقدم سازند و مردم نیز با تأسی از فداکاری امام حسین (ع) و یارانش در روز عاشورا برای فداکاری در راه انقلاب و حتی شهادت در این راه مهیاتر شدند. این آمادگی را میتوان در تظاهرات و درگیریهایی که در این ماه میان مردم و رژیم رخ داد -مانند درگیریهای روز اول محرم- مشاهده نمود.
از بعد سیاسی نیز حرکت انقلاب در این ماه از شتاب بیشتری برخوردار بود و این شتاب باعث شد تا دولت نظامی ازهاری که رژیم به عنوان آخرین راهحل برای نجات خویش بدان متوسل شده بود، در اثر امواج خروشان انقلاب در ماه محرم متلاشی شده و بعد از برگزاری تظاهرات باشکوه مردم در روزهای تاسوعا و عاشورای محرم ۵۷ ش. و قطعنامه مؤثر، کوبنده و تعیینکننده آن- که خواسته مردم را مبنی بر بازگشت امام، سرنگونی رژیم سلطنتی و برقراری حکومت اسلامی اعلام میکرد- شاه و حامیان خارجیاش مطمئن شدند که عمر رژیم سلطنتی به پایان رسیده و شاه با حمایت حامیان خارجیاش تلاشهای خود را برای برپایی یک حکومت غیرنظامی و خروج خود از کشور آغاز نمود.
در واقع میتوان گفت: تحولات، تظاهرات و درگیریهای ماه محرم بود که سرنوشت شاه، رژیم سلطنتی و انقلاب را مشخص نمود. این اثر اسنادی تلاش میکند اهمیت حوادث، درگیریها و تظاهرات رخ داده در ماه محرم و نقش آنها را در موفقیت و پیروزی انقلاب روشن نماید.
اثری که هماکنون در معرفی آن سخن میرود، با توجه به این پیشفرض نوشته شده که ماه محرم ۵۷ و حوادث آن نقشی کلیدی و حیاتی در به شکست کشاندن رژیم پهلوی و پیروزی انقلاب بازی کرده است چنانکه حوادث روزهای نخستین این ماه عملاً هیمنه حکومت نظامیای را که رژیم برای بقای خود به آن امید داشت شکست و تظاهرات باشکوه روزهای تاسوعا و عاشورا و قطعنامه پایانی این دو تظاهرات آخرین میخی بود که بر تابوت رژیم کوبیده شد زیرا در آن صراحتاً بر سرنگونی رژیم، تشکیل حکومت اسلامی و... تأکید شده بود. بعد از این حوادث شاه درصدد انتخاب یک دولت ائتلافی و خروج از کشور افتاد و خود بهتر از هرکسی میدانست که احتمال بازگشت مجدد او به کشور، چقدر ضعیف و حتی نامحتمل است. این پژوهش سندی تلاش میکند اسناد مربوط به حوادث، درگیریها، تظاهرات، اعلامیه و... را در محرم ۵۷ ارائه کند. اسناد فوق از مجموعه چند صد برگ سند که عمدتاً از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی استخراج گردیده، انتخاب شدهاند.
تلاش برای یافتن اسنادی در این باره از مراکز تخصصی دیگر تقریباً ناموفق بوده و مراجعه به آنها نتیجه خاصی در بر نداشت. اسناد استخراج شده از آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی نیز تفکیک و اسناد تکراری، غیرمربوط و... جدا و بقیه برای درج در پژوهش انتخاب شده است، با توجه به اینکه اکثر این اسناد گزارش مأموران ساواک از اشخاص و رویدادها بودند، بعضاً بسیار ناخوانا و بدخط بوده و همین امر دشواری خواندن و تصفیه و تفکیک اسناد را دوچندان میساخت.
تحقیق دارای دو بخش میباشد: بخش اول مدخل پژوهشی است که خود از سه فصل تشکیل شده است. در فصل اول که نگاهی اجمالی به عزاداری محرم در طول تاریخ و تأثیر آن بر تحولات سیاسی نام دارد، به بررسی سیر اجمالی برگزاری عزاداری سیدالشهدا از آغاز تا سال ۱۳۵۷ میپردازد و خود از دو قسمت تشکیل شده است: الف) عزاداری برای امام حسین از آغاز تا شروع نهضت امام خمینی که در پی آن تأثیر واقعه عاشورا را بر نهضتهای شیعی، چون توابین، مختار، زیدبن علی و پسرش یحیی، قیام نفس زکیه و... بهطور کاملاً اجمالی بررسی کرده و سپس به مخالفت خلفای اموی و خصوصاً عباسی با برگزاری عزاداری امام حسین (ع) و ویرانی مرقد ایشان توسط برخی از آنها اشاره شده است. در ادامه این قسمت به اوضاع شیعیان در دوران آلبویه، سلجوقیان و ایلخانان پرداخته و سپس اوضاع آنها پس از به قدرت رسیدن دولت شیعی صفویه به طور اجمالی بررسی میشود. در ادامه اشاراتی نیز به استفاده انقلابیون عصر مشروطه از ماه محرم و نقش اجتماعات عزاداران این ماه در پیروزی این انقلاب شده است. پس از آن به مخالفت رضاشاه با برگزاری عزاداری امام حسین (ع) و ممنوع شدن آن در نیمه دوم حکومت وی پرداخته میشود.
ب) در قسمت دوم این فصل به بررسی و تأثیر قیام امام حسین بر نهضت امام خمینی خصوصاً قیام ۱۵ خرداد -که در دهه دوم محرم سال ۱۳۸۲ ق. رخ داد- پرداخته شده و نقش هیئتهای عزاداری امام حسین (ع) در به وجود آمدن قیام ۱۵ خرداد، بهخصوص در سطح بازار تهران و شهر ورامین، مورد اشاره قرار میگیرد. در فصل دوم به بررسی روزانه تحولات، درگیریها و اتفاقات ماه محرم ۱۳۵۷ از ابتدا تا انتها بهخصوص دو تظاهرات تعیینکننده روزهای تاسوعا و عاشورا در سرتاسر کشور پرداخته و سعی شده با ارائه جزئیات برای خوانندگان، اهمیت حوادث این ماه در سرنگونی رژیم و پیروزی انقلاب ترسیم شود.
از آنجایی که روز اربعین را باید به طور طبیعی دنباله حوادث ماه محرم محسوب نمود در انتهای فصل، به تظاهرات این روز در تهران و دیگر نقاط کشور پرداخته شده است.
در فصل سوم که فصل پایانی بخش اول این پژوهش محسوب میگردد، به پیامدهای ماه محرم در حوادث انقلاب پرداخته و تأثیر آن را در حوادثی، چون شکست دولت نظامی ارتشبد ازهاری، فرار شاه از ایران، قطع امید حامیان خارجی رژیم از آن و سرانجام بازگشت امام و پیروزی انقلاب اسلامی بررسی نمودهایم.
بخش دوم این تحقیق بخش اسنادی است که در آن منتخبی از اسناد محرم و اربعین ۱۳۵۷ شامل اعلامیههای امام خمینی درباره این ماه و حوادث آن، تعدادی اعلامیه از اشخاص و جماعتی دیگر، گزارشهای ساواک از تظاهرات مردم و... آورده شده است. در پایان پژوهش نیز تعدادی عکس و ضمایم دیگر درج شده است.