حجتالاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهشهای علوم انسانی اسلامی صدرا در آخرین جلسه از درسگفتار «اسلام و آسیبهای اجتماعی» به طرح عناوین مؤلفههای زیرساختی جامعه اسلامی پرداخت که در ادامه چکیدهای از این مباحث ارائه میگردد.
امنیت
روشن است که اگر در جامعهای امنیت پایدار نباشد، اساساً فرصت ظهور سایر مؤلفههای جامعه مطلوب در آن جامعه فراهم نخواهد شد. بنابراین، از نظر ما امنیت مقدم بر همه چیز، مهمترین عنصر زیرساختی در جامعه اسلامی محسوب میشود ضمن اینکه ضعف امنیت خود یکی از موتورهای تولید آسیب به شمار میرود.
آزادی
آزادی مانند امنیت، یکی از پایهایترین مؤلفههای زیرساختی است. نباید تردید کرد در جامعهای که دچار استبداد و خودکامگی است و انسانها در آن جامعه از انواع بردگیها اعم از فکری، فرهنگی، تکنولوژیکی، سیاسی و اقتصادی رنج میکشند، سخن گفتن از جامعه اسلامی مطلوب و سالم بیمعناست علاوه بر اینکه خود استبداد و خودکامگی، مولّد انواع آسیبهای بزرگ و مخرّب است.
نظم و قانون
هرچند قانون ضعیف یکی از مناشی آسیبهای اجتماعی است لکن بیقانونی به مراتب بدتر از قانون ضعیف آسیب زننده تلقی میشود. با این وجود، در جامعه اسلامی مطلوب و سالم، نه فقط باید قانون از جمیع جهات مشروع، معقول، منسجم، شفاف، بهروز و کارآمد باشد، بلکه قانونگرایی باید فراتر از یک ارزش صرف، زیرساختهای لازم برای پیریزی یک جامعه مطلوب را فراهم کند.
به بیان دیگر، در نبود قانونگرایی، عملاً نوبت به شکلگیری مؤلفههای اجتماعی دیگر نخواهد رسید. باید توجه داشت، برجستگی یک جامعه را میتوان در قدرت آن جامعه در قانونگذاری صحیح و کارآمد جستوجو کرد.
تربیت عمومی
اگر جامعهای از ظرفیت تولید بهترین قواعد و مقررات اجتماعی نیز برخوردار باشد لکن نتواند اعضای جامعه را بر اساس قواعد و مقررات اجتماعی تربیت کند، آن جامعه عملاً خود را از چشیدن طعم قانون محروم ساخته است. حتی تربیت اجتماعی صحیح میتواند اصل قانونگرایی را از یک امر حقیقی و مؤثر به امری مصنوعی و کماثر تبدیل کند. بنابراین، جامعه اسلامی مطلوب، جامعهای است که با برخورداری از یک نظام تربیتی کارآمد و سرمایهگذاری همهجانبه در این میدان، از توانایی تربیت عمومی برخوردار باشد.
معنویت
در اینجا معنویت بالمعنی الاخص، یکی از موالید دینداری قلمداد میشود. در واقع، چتر دین و معنویت بالمعنی الاعم بالای سر همه مؤلفههای جامعه اسلامی مطلوب باز است لکن معنویت بالمعنیالاخص که شامل عباداتِ مصطلح اعم از فردی و اجتماعی است، خود یکی از مؤلفههای زیرساختی محسوب میشود که اگر متناسب با فلسفه هر یک از عبادات رشد کند، نه فقط بسترهای لازم را برای شکلگیری و رشد سایر مؤلفههای جامعه اسلامی مطلوب مهیا میکند، بلکه به قوه محرکه و پیشران همه مؤلفههای اجتماعی بدل خواهد شد. بنابراین، جامعه اسلامی مطلوب، جامعهای است که معنویت مانند خون در رگهای آن در حرکت باشد.
سنتهای خوب
هر جامعهای وارث سنتهای خوب و بد است، اما اگر بتواند ضمن به انزوا کشاندن سنتهای بد که خودش تولیدکننده انواع آسیبهای اجتماعی است، از سنتهای خوب و حسنه خود برای ساماندهی اجتماعی استفاده کند، سنتهای حسنه عملاً بسترهای مساعدی را برای شکلگیری سایر مؤلفههای اجتماعی ایجاد خواهد کرد.
خانواده
حیات خانواده به عنوان سلول بنیادی جامعه نه فقط در شکلگیری بلکه در حفظ و رشد یک جامعه نقش منحصربهفردی دارد. در حال حاضر، بخش مهمی از آسیبهای اجتماعی زاییده تضعیف خانواده و کاهش اثرات آن در مناسبات اجتماعی است. بنابراین، در جامعه اسلامی مطلوب، خانواده یکی از مهمترین و ارزشمندترین نهادهای اجتماعی است که میتواند علاوه بر ایجاد پایه استقرار خیلی از مؤلفههای اجتماعی، توفیق اصلاحات اجتماعی را تضمین کند.
شایستهسالاری
جامعه اسلامی مطلوب، جامعهای است که افراد شایسته و ذیصلاح زمام امور جامعه را عهدهدار باشند. شایستهسالاری نه فقط در ایجاد یک جامعه مطلوب مؤثر است بلکه امکان صیانت از جامعه در مقابله با آسیبهای اجتماعی را نیز فراهم میکند.
اگر به جوامع پرآسیب مراجعه کنید، حتماً یکی از مناشی آسیبها در آن جوامع و یا دلیل اصلی ناتوانی آنها در مقابله با آسیبها به حاکمیت افراد ناشایست و ناتوان در آن جوامع برمیگردد. پیامبر گرامی اسلام (ص) میفرمایند: «اذا وُسِّدَ اْلَامرُ الی غَیرِ اهْلِهِ فَانْتَظِرْ السَّاعَهَ» یعنی آنگاه که کار را به دست غیر اهلش بسپارند، منتظر رستاخیز باش! (نهجالفصاحه، ش. ۲۴۶)
جلوگیری از دستدرازی به بیتالمال
بیتالمال در جامعه اسلامی به نوعی یک ناموس اجتماعی محسوب میشود که هر طور شده باید از دستبرد راهزنان اجتماعی مصون بماند. حفظ بیتالمال و استفاده صحیح از آن، یکی از بسترهای زیرساختی برای شکلگیری جامعه اسلامی مطلوب و نیز خنثیسازی آسیبهای اجتماعی محسوب میشود. در واقع، بحث در این جا به دو بخش تقسیم میشود: یک: سلامت بیتالمال و دو: استفاده صحیح و معقول از آن.
گردش صحیح اطلاعات
اگر در گردش اطلاعات و مهمتر از همه در محتوای اطلاعات اختلالی بهوجود بیاید و صاحبان ثروت و قدرت با فریبگری مسیر انتقال یا شاکله اطلاعات را به نفع خود تغییر دهند، شک نباید کرد که جامعه با فروپاشی روبهرو میشود و فرصتها برای ظهور سایر مؤلفههای اجتماعی از بین خواهد رفت. با این وصف، جامعه اسلامی مطلوب، جامعهای است که بتواند از محتوا و مسیرهای عبور اطلاعات به نفع عموم مردم صیانت کند و این اتفاق زمانی میافتد که اعضای جامعه خطورت گردش اطلاعات و سهم خود در آن و از همه مهمتر، تبعات دنیوی و اخروی آن را به درستی درک کنند. پیامبر گرامی اسلام (ص) میفرمایند: «مَن أذاعَ فاحِشَهً کانَ کمُبتَدِعها»؛ یعنی هر کس گناهى را انتشار دهد، مانند کسى است که آن را مرتکب شده است. (اصول کافی، ج۲، ص۳۵۶) در اینجا گناه شامل هر چیزی میشود که با حق و عدالت ناسازگار باشد و طبعاً یکی از مصادیق بارز آن اخبار کذب و دستکاری شده است.
اعتماد عمومی
جامعه اسلامی مطلوب، جامعهای است که با استقرار صداقت و یکرنگی، صیانت از چرخش اطلاعات و همچنین بروز و ظهور مشروعیت و کارآمدی، اعتماد عمومی را کسب کند. اگر جامعهای اعتماد خود را به مدیریت جامعه از دست بدهد، نه فقط انواع فراوانی از آسیبهای اجتماعی متولد خواهد شد، بلکه زمینه برای مقابله با آسیبها نیز از بین خواهد رفت. البته جدای از اعتماد عمومی نسبت به مدیریت جامعه، موضوع اعتماد مردم به مردم هم از اهمیت فوق العادهای برخوردار است و بسترهای لازم را برای همکاری و همافزایی ایجاد خواهد کرد. از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده که فرمودند: «کفی بِالمَرءِ سَعادَهً ان یوثَقَ بِهِ فی دینِهِ و دُنیاهُ»؛ یعنی آدمی را همین سعادت بس که در کار دین و دنیا به او اعتماد کنند. (نهجالفصاحه، ش. ۲۱۳۵)
سلامت جسمی
جامعه اسلامی مطلوب، جامعهای است که بتواند از تندرستی آحاد جامعه خود در سطح قابل قبولی صیانت کند. در واقع، جامعه تندرست، ارتباط وثیقی با کاهش آسیبها و قدرت آن جامعه برای صیانت از خود دارد، اما آنچه موجب شد بنده این موضوع را در ذیل طبقه زیرساختی قرار دهم، نقش بسترساز سلامت اجتماعی در ارتباط با سایر مؤلفههای اجتماعی است.
آرامش روانی
هم تراز و چه بسا مهمتر از سلامت جسمی، وجود آرامش روانی در جامعه است. در حقیقت، جامعهای که در اثر عوامل درونزا یا برونزا، آرامش روانی خود را به هر دلیل از دست داده باشد و از اضطراب و اغتشاش روانی رنج ببرد، قادر به ایجاد بسترهای مساعد برای خلق جامعه اسلامی مطلوب نخواهد بود.