تئاتر در ایران طی سال‌های اخیر بیش از همه به سمت تجاری‌سازی یا آنچه از آن به عنوان خصوصی‌سازی یاد می‌شود گرایش پیدا کرده است. در این وضعیت طبیعی است که سروکله سلبریتی‌ها و به اصطلاح اینفلوئنسر‌ها هم بیشتر در عرصه تئاتر پیدا می‌شود. برخی معتقدند این وضعیت اگرچه به گردش مالی تئاتر کمک می‌کند، اما به لحاظ محتوایی به این هنر ضربه وارد می‌کند، اما عده‌ای هم نظر مخالف دارند و معتقدند تجاری شدن تئاتر محتوای این هنر را نیز دستخوش تغییر و ارتقا می‌کند. جشنواره‌ها نیز در این شرایط در حال افول هستند، چون درخشیدن در این رویداد‌ها دیگر جذابیت سابق را ندارد. گزارش پیش رو گشت و گذاری است در هنر تئاتر این روزها.
روز گذشته نشست خبری بخش پوستر و هویت بصری جشنواره تئاتر فجر برگزار شد که در آن به برخی مشکلات تئاتر و جشنواره فجر اشاره شده است. دبیر بخش عکس و پوستر سی و ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر عنوان می‌کند که با بودجه‌ای بسیار ناچیز این بخش را برگزار کرده ولی برگزارکنندگان جشنواره تعهدات خود را عملی نکردند.
اعتبار جشنواره فجر در خطر
امیر اسمی دبیر بخش عکس و پوستر سی‌و ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر که اسفند سال ۹۶ و به صورت جداگانه از جشنواره اصلی تئاتر فجر برگزار شد درباره تعهدات باقیمانده در این بخش به ویژه پرداخت مبالغ جوایز در نظر گرفته شده برای برگزیدگان پوستر و عکس تئاتر فجر ۳۶ به مهر گفت: با تغییر مدیریت‌ها شاهد فقدان سیاست‌های ثابت هستیم که این امر باعث می‌شود هم اعتبار جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، هم اعتبار بخش‌های مختلف، هم اعتبار کسانی که مسئولیتی در جشنواره می‌پذیرند و هم شرکت‌کنندگان در بخش‌های مختلف زیر سؤال برود.
به گفته وی دوستانی که در بخش پوستر و عکس سی‌و‌ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر جایزه گرفتند یا باید بابت عکس‌ها حق تألیف بگیرند، با من تماس می‌گیرند و می‌گویند که جایزه و حق تألیف‌ها پرداخت نشده است. من با آقای شهرام کرمی مدیرکل هنر‌های نمایشی هم تماس گرفتم و به ایشان گفتم که مسئولان پرداخت جوایز و انجام تعهدات، برگزارکنندگان جشنواره تئاتر فجر هستند نه من به عنوان مسئول این بخش. من به عنوان مسئول برگزاری بخش پوستر و عکس باید این بخش را برگزار می‌کردم. از ۹ ماه پیش که برای برگزاری این بخش با من صحبت شد تاکنون تنها بخش ناچیزی از بودجه این بخش را به من پرداخت کرده‌اند که با همان بودجه ناچیز بخش پوستر و عکس را برگزار کردیم.
تئاتری‌ها را به جان هم انداخته‌اند
اما از سویی دیگر در نشست نقد و بررسی وضعیت حمایت از نمایش‌های ایرانی شهاب‌الدین حسین‌پور و آرش فلاحت‌پیشه کارگردان و بازیگر نمایش «سرآشپز پیشنهاد می‌کند» که این روزها در حال اجرا است، به این نکته اشاره کرده‌اند که دولت، تئاتر را به حال خود رها کرده و به آن بی‌توجه است. مهر در این باره می‌نویسد: طی چند سال اخیر روند تولید و اجرای تئاتر در ایران نسبت به دهه‌های گذشته تغییر کرده و حتی متولی دولتی تئاتر، گروه‌ها را به سمت فروش هرچه بیشتر گیشه سوق داده است. این امر با شکل‌گیری و اجرای تئاترِ به ظاهر خصوصی انجام شده است؛ روندی که به خیال متولی دولتی تئاتر تأثیر مثبتی بر رشد و گسترش تئاتر داشته است. در این روند سالن‌های خصوصی تئاتر شکل گرفته‌اند که هزینه‌های خود را از طریق فروش گیشه و همچنین مبالغ اجاره تعیین شده برای گروه‌ها تأمین می‌کنند. این امر گروه‌های تئاتری را با مشکلات متعددی مواجه کرده است. در حال حاضر گروه‌هایی که می‌توانند به واسطه حضور چهره‌های بازیگری فروش بالایی داشته باشند در چرخه تولید و اجرای تئاتر باقی می‌مانند و گروه‌هایی که به فروش بالا دست پیدا نمی‌کنند به نوعی محکوم به شکست و چشم‌انتظار گرفتن نوبت اجرایی در سالن‌های دولتی می‌مانند. این روزها نمایش «سرآشپز پیشنهاد می‌کند» به کارگردانی شهاب‌الدین حسین‌پور و با حضور شهرام قائدی، رامین ناصرنصیر، مهدی فریضه و آرش فلاحت‌پیشه و تهیه‌کنندگی ایرج رحمانی در تالار ایوان شمس در حال اجرا است؛ نمایشی که به شیوه تئاتر ایرانی اجرا می‌شود و برگرفته از داستان‌های شاهنامه فردوسی است.
شهاب‌الدین حسین‌پور کارگردان نمایش «سرآشپز پیشنهاد می‌کند» در این باره می‌گوید: از ب. بسم‌الله ما دچار ضعف هستیم، نه یک قانون مناسب برای حل مشکلات داریم و نه شاهد توجه دولتی به تئاتر هستیم. هر هنرمندی گلیم خود را از آب بیرون می‌کشد. دیگر نمی‌بینیم که جامعه تئاتری دست به دست هم بدهند و متحد با هم کاری برای برون رفت از این شرایط داشته باشند. در دوران دانشجویی و در کلاس‌های استاد سمندریان درگیر چیز‌هایی که الان هست نمی‌شدیم، در آن زمان برای انتخاب نمایشنامه به این فکر می‌کردیم که دغدغه‌مان برای اجرای یک اثر نمایشی چیست. الان اینگونه نیست و در ابتدا سالن را انتخاب و بر اساس ابعاد سالن اثرمان را انتخاب می‌کنیم و اینگونه تئاتر فست فودی شکل می‌گیرد. به گفته این کارگردان نکته جالب این است که کمک‌هزینه‌های سی‌و‌ششمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیامد و بعد از پایان جشنواره رقمی ریخته شد که با رقم اعلام شده از سوی مسئول بخش ما، فاصله داشت. نکته قابل تأمل این است که میزان کمک‌هزینه بدون دیدن کار و به صورت تلفنی تعیین شد. متأسفانه از کار‌های تولیدی تئاتر حمایت نمی‌شود، بازتولید که جای خود دارد. بدون اینکه به شرایط و هزینه‌های تولید یک اثر توجه شود، برآورد گروه در انجمن هنر‌های نمایشی پذیرفته نمی‌شود و رقم پایینی در نظر می‌گیرند که همین رقم با تأخیر چندماهه و حتی یک ساله پرداخت می‌شود.
مشکل تئاتر خصوصی
از سویی دیگر یک مدرس و کارگردان تئاتر درباره آنچه به عنوان تئاتر خصوصی از آن یاد می‌شود به فارس می‌گوید: «سال‌ها پیش زمزمه‌های آغازین تئاتر خصوصی پیچید، عده‌ای ذوق‌زده شدند و موفقیت‌های حباب‌وار تئاتر خصوصی، هوش از سر آن‌ها برد و به نصایحی که با گفتمان مسلط زمانه همخوانی نداشت، گوش نسپردند.»
میلاد اکبرنژاد کارگردان، که سال گذشته با نمایش «فاوست ++» در جشنواره تئاتر فجر حضور پیدا کرد و این روزها نیز مشغول ویرایش نمایشنامه «آنتی‌گون» است تا آن را به صحنه برساند درباره وضعیت تئاتر امروز، تئاتر خصوصی و حضور چهره‌ها بر صحنه‌های تئاتر نقد‌هایی دارد و عنوان می‌کند: من مدت‌هاست که بر ویرایشی از «آنتی‌گون» کار می‌کنم، اما اینکه به لحاظ اجرایی و سالن کی به نتیجه برسد، مشخص نیست. صحبت‌هایی با برخی سالن‌ها داشتم که، چون تلاشم این است که در تماشاخانه دولتی به صحنه برود، هنوز دست نگه داشته‌ام تا شرایط مناسب شود. اکبرنژاد با اشاره به اینکه سازوکار‌های سالن‌های خصوصی را نمی‌پسندد، گفت: البته به استثنای یکی، دو سالن، سایرین همه کارشان نه منصفانه و نه عادلانه است و ترجیح می‌دهم که تئاتر کار نکنم تا اینکه تن به این مناسبت بدهم، بنابراین نه به این سازوکار‌ها اعتقادی دارم و نه حتی بلد هستم که در این شرایط کار کنم.
اکبرنژاد با اشاره به ضرورت حضور چهره‌های تازه و افراد مشتاقی که این روزها راه به جایی در این عرصه ندارند، گفت: سازوکار زشت و ارکان تئاتر حرفهای ما این روزها باعث شده که عده‌ای از این افراد پشت در‌ها بمانند. امروزه اگر یک بازیگر شاخص در یک نمایشی وجود نداشته باشد، هیچ تهیه‌کننده و تماشاگری سراغ آن کار نمی‌رود البته در این عرصه استثنا هم وجود دارد که به فروش کار‌هایی رسیده‌اند، اما به هرحال جریانی که وجود دارد متأسفانه اینطور است. وی در پاسخ به این سؤال که آیا نسبت به آینده تئاتر ایران امیدوار است، گفت: مدام تلاش می‌کنم که بگویم آینده احتمالات مثبت بیشتری دارد. خیلی دلم می‌خواهد به آینده امیدوار باشم، اما برای امیدواری باید مؤلفه‌هایی هم داشته باشیم. اگر این نشانه‌ها نباشد احتمالاً به سمت نیکی و خیر نخواهیم رفت. نشانه‌های موجود روشن و شفاف نیست، اما در ایران خلاف عادت هم زیاد رخ داده است؛ اتفاقاتی که اساساً پیش‌بینی نمی‌شود و جهان موجود در این حوزه را زیر و زبر می‌کند.
وی با نقد شرایط تئاتر خصوصی امروز گفت: سال‌ها پیش وقتی زمزمه‌های آغازین تئاتر خصوصی پیچید، عده‌ای از دوستان ذوق‌زده شدند و بحث می‌کردند. من می‌گفتم این سازوکار‌ها آن چیزی که شما در تصورتان است، نتیجه‌اش نمی‌شود. به هرحال موفقیت‌های حباب‌وار تئاتر هوش از سر عده‌ای ربوده و گوش شنوایی به نصایحی که بعضاً خیلی با گفتمان مسلط زمانه همخوانی ندارد، نمی‌سپردند. اکبرنژاد در ادامه یادآور شد: البته همه دوستان به این نتایج رسیده‌اند، اما سعی می‌کنند که بگویند تئاتر خصوصی مشکلی ندارد. این نگاهی که حاکم شده مشکل دارد! واقعیت این است که تئاتر خصوصی به لحاظ ذاتی (نظری و تئوریک) مشکل دارد و من حاضرم در این زمینه بحث و مناظره کنم. این نگاه فشل و نادرست و غیر عالمانه است که تئاتر را تبدیل به بنگاه معاملات مسکن کرده است.
این کارگردان با بیان اینکه ۹۹ درصد افراد در عرصه تئاتر تلاش دارند خود را به یک درصد موفق در این زمینه برسانند، توضیح داد: البته من منظورم این نیست که یک درصد زالوصفت هستند. این نگاه‌ها را ندارم. فارغ از این قضایا یک درصد زحمتکش هستند و تلاش می‌کنند. خیلی معادلات و مناسبات اقتصادی و فهم دقیق از وضعیت‌ها مشخص است و خیلی خوب کار می‌کنند، من اعتراضی به آن‌ها ندارم که، چون ما پای سفره نیستیم، دیگران هم نباشند!
به گزارش «جوان» آنچه در این شرایط تئاتر کشور مشهود است این است که تئاتر به سرعت طی سال‌های اخیر به سمت تجاری‌سازی و گردش مالی بیشتر سوق پیدا کرده است. در این وضعیت محتوای تئاتر‌ها نیز دچار تغییراتی خواهند شد. تغییراتی که اگر به سمت تقویت اخلاق و معنویت گرایش پیدا کند امری خجسته قلمداد می‌شود. به نظر می‌رسد دوران فرم‌گرایی در تئاتر در این وضعیت سیر نزولی پیدا کرده و دیگر کمتر شاهد نمایش‌هایی خواهیم بود که فرم را بر محتوا غلبه می‌دهند.
