جنگلهاي هیرکانی از جمله جنگلهای پوششی به شمار میروند كه بازمانده دوره سوم زمینشناسی و غنی از نظر گونههای بومی و باستانی هستند . در حالی که در اکثر نقاط اروپا و سیبری این جنگلها قادر به بقا در مقابل سرما نبودند، به دلیل اقلیم معتدلتر حاشیه دریای خزر جنگل هیرکانی در این منطقه به حیات خود ادامه داد و برخی گونهها به تدریج بومی این جنگلها شدند به طوري كه در حال حاضر 150 گونه بومی (آندمیک) درختی و بوتهای در جنگل هیرکانی وجود دارد که شمشاد و انجیلی از این جملهاند.
در این ميان نوار باريكي از سواحل درياي خزر در ايران بهعنوان مهمترین و بزرگترین رويشگاه اين درختان به شمار میرود. يكي از كارشناسان جنگلشناسی در این خصوص میگوید: «از نظر جغرافیای جنگل، جنگلهای خزری شمال ایران، به طور کلی جزو جنگلهای سبز تابستانی یا جنگلهای پهنبرگ خزانکننده به شمار میآیند که دارای جنگلهای مدیترانهای نیز میباشد که به جنگلهای هیرکانی مشهورند.»
محمد عرب میافزاید: «طول این نوار حدود 800 کیلومتر و عرض آن بین 20 تا 70 کیلومتر در نوسان است. جنگلهای شمال ایران از آستارا شروع ميشود و تا دره گلیداغی بجنورد ادامه مییابد. گسترش عمودی آن از سطح دریا شروع شده و تا ارتفاع حداکثر 2800 متر ادامه مییابد.»
وي ادامه میدهد: «مساحت این جنگلها در دهه 20 به 6/3 میلیون هکتار بالغ میشد كه با شروع بهرهبرداری تجاری از جنگلهای مزبور و همچنین چرای مفرط و قطع بیرویه، این سطح دائم رو به کاهش نهاد به طوری که در حال حاضر حدود 9/1 میلیون هکتار جنگل در این منطقه باقی مانده که از این مقدار فقط 2/1 میلیون جزو جنگلهای مرغوب و تجاری محسوب میشود.»
وجود گونههاي نادر در جنگلهای هيركاني
ويژگي ممتاز اين جنگلها براي حيات گونههاي نادر پرندگان و پستانداران سبب شده تا اين مناطق در شمال كشور خصوصاً استان گلستان محلي مناسب برايي زيست آنها به شمار رود. يكي از كارشناسان در این خصوص میگوید: «شرايط مناسب براي زيست برخي از پرندگان سبب شده تا در حال حاضر برخي پرندگان نادر یا رو به انقراض از جمله گنجشکسانان، سار، دارکوب، اردک نوکپهن ، قرقاول خزری، کبک، بلدرچین، کبوتر جنگلی، قرقی، شاهین، قوش، دال، عقاب، جغد و اردکاره در اين جنگلها به حيات خود ادامه دهند.»
محسن ملكي میافزاید: «همچنين در این جنگلها پستانداران و چهارپايان مختلفي زندگي میکنند كه میتوان به مرال، شوکا، کل و بز، پلنگ، گرگ، گراز، خرس قهوهای، روباه سردمسیاه ، شغال، سمور، خارپشت، چوله، خرگوش، موش جنگلی، گورکن و گربه وحشی اشاره كرد.»
جنگلهای هیرکانی ایران در انتظار ثبت جهانی
قرار گرفتن جنگلهای هيركاني در بين مرزهاي دو کشور ایران و آذربايجان سبب شد تا هر كدام از اين دو كشور براي ثبت جهاني جنگلهای هيركاني اقدام كنند به طوري كه در ۲۱ تیر ۱۳۸۵ جمهوری آذربایجان درخواستی را مبنی بر ثبت جهانی جنگلهای خزری- هیرکانی به یونسکو ارائه کرد، اما پس از بررسی کارشناسان این سازمان اعلام شد به دلیل اینکه سهم جمهوری آذربایجان تنها ۲۰ هزار هکتار در مقابل سهم ۲ میلیون هکتاری ایران از این جنگل متعلق به دوره ژوراسیک است، لذا ثبت جهانی این اثر به تنهایی به نام آذربایجان ممکن نیست. پس از آن مقامات فرهنگی ایران پیشنهادی را به آذربایجان ارائه دادند مبنی بر ثبت مشترک این اثر طبیعی، كه به دلیل اختلافات دو طرف میسر نشده است.
سرانجام پس از كش و قوس فراوان روز گذشته معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اعلام كرد: «جنگلهای هیرکانی در راه ثبت جهانی هستند و با اتمام مراحل برای شهریور و مهرماه سال ۹۸ برای ثبت یونسکو میروند.» محمدحسین طالبیان افزود: «تاکنون هشت جلسه برای ثبت جهانی این جنگلهای باارزش برگزار شده که پنج جلسه در ایران، دو جلسه در کشور آلمان و جلسه هشتم هم در استان گلستان برگزار شد تا مراحل ثبت بررسی شود.»