بهار پولاد
يكى از وجوه مشترك همه موجودات زنده خوابيدن است. نمىتوانيم بگوييم كه نياز به خواب مانند نياز بدن به اكسيژن، آب و غذا، به منظور ادامه حيات ضرورى است، ولى بىشك خوابيدن يكى از نيازهاى ضرورى انسان براى داشتن جسم و روانى سالم است. يعنى شايد بىخوابى باعث مرگ نشود ولى مطمئناً تأثيرات بسيار مهمى بر كيفيت زندگى ميگذارد. ما انسانها مدت زيادى از عمر خود را در خواب ميگذرانيم. محققان اين زمان را به طور متوسط ١٧٥ هزار ساعت تخمين زدهاند كه طولانى بودن آن نشاندهنده كاركرد زيستشناختى مهمى است كه در سلامت ما دارد. خواب داراى چهار مرحله اصلى و تكرار شونده است كه هركدام از آنها ويژگىهايى مخصوص به خود دارد و اختلال در هر يك مىتواند موجب بروز مشكلاتى در افراد شود. بعضى از اختلالات تأثيرات مهمى در روند خواب و زندگى روزمره افراد ندارد. مثل زمانى كه بروز مشكلى در ناحيهاى خاص از مغز فرد موجب ايجاد اختلال در مرحله اول خواب مى شود و خواب ديدن را متوقف مى كند. اين مشكل به جز محروميت از ديدن رؤيا در خواب اثر ديگرى ندارد، اما بعضى ديگر از اختلالات مشكلات بيشتر و مهمترى مانند بىخوابى يا قرار گرفتن در شرايط خطرناك، ايجاد مىكند. ازجمله راه رفتن در خواب، حملات عضلانى شبانه، سندروم پاهاى ناآرام، گز گز يا خوابرفتگى دستها، ديدن كابوس و وحشتهاى شبانه، سردرد، دندان قروچه، حملههاى آسم، شب ادرارى، توقف تنفس، بروز حملات صرع و ديگر اختلالاتى كه درمان يا كنترل بعضى از آنها به مشورت متخصصان، مصرف دارو و درمانهاى روانى و رفتارى نياز دارد. با اين مقدمه به طرح پنج سؤال مهم درباره خواب و همچنين پاسخ به آن ميپردازيم.
1- چرا بخوابيم؟
همانطور كه گفتيم نخوابيدن شايد سبب مرگ نشود، ولى مىتواند باعث بسيارى از بيمارىها و مشكلات جسمى و روانى شود. بىخوابى يا كمخوابى يا حتى خواب بىموقع و نامنظم مىتواند بر روابط عاطفى، حافظه، كاركرد اندامهاى مختلف بدن، افزايش وزن، كاهش قدرت قضاوت و حتى زيبايى ما تأثيرات عميق و ماندگارى بگذارد. افسردگى و حملات قلبى از عوارض شايع بىخوابىهاى شبانه هستند. بدون در نظر گرفتن طول مدت، كيفيت يا عمق خواب، يك خواب آرام و بىوقفه براى منسجم ساختن حافظه و جلوگيرى از بيمارى آلزايمر، مفيد و ضرورى است. محققان به اين نتيجه رسيدهاند كه در طول خواب عميق، مغز، وقايع روز را بررسى مىكند و در مورد اينكه كدام خاطرات را بايد به حافظه بسپرد، تصميم مىگيرد.
همچنين تحقيقات نشان داده كه افراد دچار مشكلات خواب تا چهار برابر بيشتر از افراد عادى در معرض افسردگى، نداشتن تمركز ذهنى و درگيرىهاى عاطفى هستند. در تحقيقاتى كه در سوئد انجام شد، محققان اين باور قديمى كه خواب خوب انسان را زيباتر مىكند، مورد آزمايش قرار دادند و به درستى آن پى بردند. خواب خوب چهره انسان را جذابتر و زيباتر نشان ميدهد.
2-چقدر بخوابيم؟
معمولاً اولين سؤالى كه در مورد خواب به ذهن افراد ميرسد، اين است كه ما به چند ساعت خواب در شبانهروز احتياج داريم؟ اما پاسخ اين سؤال، براى همه افراد، يكى نيست و اين زمان با توجه به سن و مسائل ژنتيكى و حتى تغييرات فصلى و آب و هوايى، براى افراد مختلف فرق ميكند. براى مثال نوزاد انسان به طور طبيعى بايد حدود ١٤ تا ١٧ ساعت از شبانهروز را بخوابد و يك كودك خردسال به ١٠ تا ١٣ ساعت خواب در طول شبانهروز نياز دارد.
اين رقم با افزايش سن كاهش مييابد و در بزرگسالان به ٥ تا ٩ ساعت خواب در شبانهروز كاهش مييابد. البته در سالمندان ممكن است از اين ميزان هم كمتر شود. بايد به اين نكته توجه داشته باشيم كه به همان اندازه كه خواب كمتر از حد نياز براى بدن ايجاد مشكل ميكند، خواب بيش از حد هم زيانآور است و طبق تحقيقاتى هر دوي اينها طول عمر افراد را كم ميكند.
3-چه وقت بخوابيم؟
خواب يكى از مهمترين اعمال بشر است و نه تنها مدت زمان آن داراى اهميت است بلكه كيفيت آن هم تأثير بسزايى در زندگى روزمره افراد دارد. منظور ما از كيفيت خواب، هم چگونگى محيط و شرايط زمانى و مكانى است كه در آن ميخوابيم و هم الگوى خوابمان. همه موجودات زنده داراى يك چرخه زيستى هستند كه به نور خورشيد وابسته است. حتماً شما هم در طول روز متوجه تغييراتى در بدن خود شدهايد.
دليل اينكه در اوايل روز تمركز و هوشيارى ذهنى بيشترى داريد يا اينكه در بعد از ظهر و اوايل شب قدرت بدنى شما به حد بالاترى ميرسد، تنظيمات ساعت بدن شما است. اين بدان معناست كه ساز و كار زمانسنجى خاص بدن هر موجودى مشخص است. ساعت بيولوژيكى بدن تعيين ميكند كه ما چه زمانى بايد بخوابيم و چه زمانى بيدار شويم و اين به ما براى داشتن برنامه منظم و زندگى سالم كمك ميكند. ساعت بدن طورى تنظيم شده و دستگاههاى درونى بدن به شكلى سازمان يافته است كه اعمال غيرارادى بدن ما، مانند جذب مواد، دفع سموم، بازسازى سلولهاى ازكارافتاده و استراحت سلولهاى مغزى و قلبى، در ساعات خاصى از شب اتفاق مىافتد. اين زمانى است كه بدن به آرامش و خواب نياز دارد تا خود را ترميم كند و آماده دوره بيدارى و فعاليت روزانه شود. بهترين ساعت براى خواب شب بين ساعت ١١ شب تا ٧ صبح است و همچنين بعضى متخصصان توصيه ميكنند كه در ميانه روز، بعد از صرف ناهار، بين ساعت يك تا ٣ عصر كه انرژى بدن كاهش مييابد، خوابيدن به مدت نيم ساعت يا كمتر براى رفع خستگى و بازيابى توان جسمى مفيد است.
4-كجا بخوابيم؟
بىشك اولين پاسخ ما به اين پرسش اين است كه بايد در رختخواب خود بخوابيم. رختخواب يا تختخواب شما جايى است كه بايد تنها به خوابيدن اختصاص داشته باشد و شايد كمى مطالعه پيش از خواب رفتن، البته همراه با نور مناسب براي خواب مفيد باشد. يك سوم ساعات عمر شما در خواب ميگذرد، پس بهترين رختخواب را براى خود انتخاب كنيد.
دماى اتاق را در حد مناسبى نگه داريد. نور اتاق خواب خود را طورى تنظيم كنيد كه موقع خواب باعث آزار چشمانتان نشود. بهترين حالت آن، تاريكى كامل است، ولى در صورتى كه نورى در اطراف وجود دارد، سعى كنيد كه در دورترين فاصله ممكن و داراى شدت و رنگ ملايم باشد و اما مهمترين نكته در انتخاب فضاى مناسب براى خوابيدن، دورى از مكانهاى پر سر و صدا و شلوغ و انتخاب جايى آرام و ساكت است.
5-چطور بخوابيم؟
شايد توجه كرده باشيد كه گاهى حالت خوابيدن اعضاى خانواده شبيه به هم است. مثلاً فرزندتان مانند شما، روى شكم خود ميخوابد. حالت خوابيدن افراد با توجه به عادت آنها و شكل اندامشان متفاوت است ولى مثل هر عادت ديگرى ميتوان آن را اصلاح كرد يا تغيير داد.
خوابيدن به پشت، به شكم يا به پهلو و خوابيدن به حالت جنينى از وضعيت هاى معمول خوابيدن هستند. بايد با توجه به نحوه تنفس، قرارگيرى ستون فقرات و گردش جريان خون، بهترين طرز خوابيدن را براى خود پيدا كنيم و حتماً جاى مناسبى كه غلتيدن ما را به هر دو پهلو ممكن كند براى خوابى راحت برگزينيم.