زهرا هنر بخش*
با توجه به تأسيس سازمان‌ها و نهادهاي مختلف مربوط به حقوق كودكان در جهان همچنان كودكان بي‌شماري در گوشه و كنار جهان از فرط گرسنگي، بيماري و موارد ديگر ناشي از فقر فرهنگي و اقتصادي جان خود را از دست مي‌دهند.
البته چگونگي نقض حقوق كودكان، در نقاط مختلف جهان متفاوت است. در كشورهاي در حال توسعه، كودكان، بيشتر با فقر و پيامدهاي ناشي از آن مانند سوءتغذيه، كمبود امكانات بهداشتي، درماني و تحصيلي درگيرند. در حالي كه در كشورهاي توسعه‌يافته، مشكلات اخلاقي و ضعف بنياد خانواده گريبانگير كودكان است. خوشبختانه در كشورهاي مسلمان، به سبب وجود استحكام در بنياد خانواده و گرايش‌هاي ديني و اعتقادي و آشنايي بيشتر با احكام اسلامي، وضعيت حقوقي كودكان جايگاه نسبي مناسب‌تري دارد.
در يك تعريف عام مي‌توان گفت منظور از حقوق كودك، حقوقي است كه كودكان به تناسب سنشان بايد از آن برخوردار باشند. براي كودكان ايراني از بدو تولد حقوقي نظير نام و نام خانوادگي، تابعيت ايراني، مسكن، لباس و غذا در حد رفع حاجت در قانون مورد توجه قرار گرفته است.
كودكان به دليل متفاوت بودن با بزرگسالان از نظر كيفي داراي خواسته‌ها، نيازها و امكانات خاص خود هستند كه در زمينه‌هاي عاطفي، اجتماعي، جسمي، روحي، شناختي و... وجود دارد.
كشور ايران بعد از بلژيك جوانترين كشور دنياست و حدود 30 درصد از جمعيت آن را افراد زير 18 سال تشكيل مي‌دهد. با توجه به آسيب‌پذيري كودكان و نوجوانان، حمايت از آنان در همه زمينه‌ها لازم و اجتناب‌ناپذير است و عدم توجه به حقوق اين قشر مي‌تواند آسيب‌هاي جبران‌ناپذيري در پي داشته باشد.
در قانون اساسي كشور ما كه قانون مادر محسوب مي‌شود تمام مواد قانوني از جمله حق حيات، مسكن، آموزش و... با عبارت هر فرد مطرح گرديده است اما در متن همين مواد قانوني در برخي موارد دولت موظف به انجام اقداماتي براي كودكان است. نظير تعليم و تربيت كودك، آموزش رايگان قبل از دبستان تا پايان متوسطه، بهداشت كودكان، استفاده از خدمات پزشكي و درماني و بهره‌مندي كودك از تغذيه، واكسيناسيون، تفريح و... از جمله وظايفي است كه در قانون اساسي بر عهده دولت مي‌باشد. طبق اصل 3 قانون اساسي تحصيل كودكان بايد به طور رايگان در همه سطوح و تا پايان دوره متوسطه فراهم شود. با وجود اين مشاهده مي‌كنيم كه بسياري از كودكان به دليل عدم توانايي پرداخت هزينه‌هاي تحصيلي ترك تحصيل نموده و بعضاً اقدام به كارهايي نظير آدامس‌فروشي، واكسي، گل‌فروشي و... مي‌نمايند.
طبق ماده 79 قانون كار «به كار گماردن كودكان زير 15 سال تمام ممنوع است»، همچنين طبق قانون اگر كسي كودكان را به كار گمارد از شش ماه تا دو سال و دفعات بعدي به سه سال حبس و جزاي مالي محكوم مي‌شود.
اگر فعاليت اقتصادي كودكان (كودكان كار) شرايط زير را داشته باشد، ممنوع است:
در صورتي كه كار از لحاظ اجتماعي، رواني، جسمي يا اخلاقي خطرناك باشد و در صورتي كه كار كودك مانع تحصيل او گردد، ممنوع است. طبق ماده 84 قانون كار، مشاغلي كه ماهيت و شرايط كاري آنها به نحوي است كه براي سلامتي اخلاق نوجوانان زيان‌آور است، ممنوع مي‌باشد.
كار كودكان پيامدهاي بدي براي اين كودكان كه به «كودكان كار» معروف هستند دارد. آمار دقيقي از تعداد كودكان كار در ايران در دست نيست، با اين حال تعداد اين كودكان به دلايل گوناگون در حال افزايش است. تعداد كودكان كار در تهران بر اساس يك آمار بيش از ۲۰هزار نفر است. همچنين كودكان بسياري در شهرها به دستفروشي مشغولند. والدين تعداد زيادي از اين كودكان معتاد به مواد مخدر هستند و بسياري از اين كودكان مورد تنبيه و خشونت قرار مي‌گيرند.
در قانون مجازات اسلامي آمده است كه اگر كسي كودكي را كه قادر به محافظت از خود نيست در محلي خالي از سكنه رها كند، برايش مجازات تعيين شده و اگر اين اقدام منجر به صدمه به كودك گردد علاوه بر مجازات رها كردن بر حسب مورد مجازات قصاص، ديه و ارش هم خواهد داشت. ( اَرش نوعي ديه است كه در قانون از قبل تعيين نشده است. طبق ماده ۳۶۷ قانون مجازات اسلامي مصوب ۱۳۷۰ هر جنايتي كه بر عضو كسي وارد شود و شرعاً مقدار خاصي به عنوان ديه براي آن تعيين نشده باشد كسي كه مرتكب جرم شده است بايد ارش بپردازد. تعيين ارش معمولاً با كارشناسي پزشكي قانوني و ردي دادگاه است.)
كودكان قسمت بزرگي از جوامع را تشكيل مي‌دهند و به دليل قرار گرفتن در موقعيتي آسيب‌پذير توانايي دفاع از حقوق خود را ندارند و در محيط‌هايي نظير خانواده، جامعه، مدرسه و... نياز به حمايت ويژه دارند. گرچه نقش اوليه حمايت از كودكان بر عهده والدين است اما دولت‌ها و جوامع نيز موظف هستند در تحقق اين وظايف خانواده‌ها را ياري نمايند.
از منظر اسلام توجه به تربيت و حقوق كودك بسيار اهميت دارد و سيره حضرت رسول الگويي شاخص در رفتار حسنه با كودكان است. در آموزه‌هاي آسماني اسلام، همه كودكان از دختر و پسر، حقوق و مزاياي معيني دارند و همگان از اِعمال هرگونه خشونت و بي‌رحمي در حق آنان باز داشته شده‌اند.
در واقع، در مراحل نخستين زندگي، نبايد از كودكان انتظار داشت كه دنياي سرشار از شادي و نشاط خود را با دنياي بزرگ‌ترها جا به جا كنند، بلكه بايد آنها را در بازي و تفريح آزاد گذاشت تا به تندرستي و سلامتي آنها آسيب وارد نشود. حتي بنا به سفارش رسول گرامي اسلام صلي الله عليه و آله، بايد در بازي‌هاي كودكانه نيز آنها را ياري داد، چنانكه مي‌فرمايند:«كسي كه كودكي نزد اوست، بايد رفتار كودكانه را در پيش گيرد.»
اسلام، حتي آموزش بازي‌ها و ورزش‌هايي مانند سواركاري، شنا و تيراندازي به فرزندان را از وظايف والدين مي‌داند. در اين زمينه، رسول خدا صلي الله عليه و آله مي‌فرمايد:«حق فرزند بر پدر آن است كه نوشتن، شنا كردن و تيراندازي را به او بياموزد.»
رسول خدا (ص) همچنين فرمودند: « كودكان خود را دوست بداريد و با آنان مهربان باشيد، وقتي به آنها وعده‌اي مي‌دهيد حتماً وفا كنيد زيرا كودكان، شما را رازق خود مي‌پندارند و همچنين مي‌فرمايد نسبت به كودكان ترحم و عطوفت نماييد.»
* كارشناس ارشد حقوق
