يكي از مهمترين مباحث تأثيرگذار بر تحول علوم بشري، بحث از طبقهبندي علوم است كه با معيارهاي مختلفي از آن سخن گفتهاند.
متن زير يادداشتي از حجتالاسلام خسروپناه در مورد اين موضوع است.
از نظر نگارنده، طبقهبندي علوم به شرح ذيل است:
اول: طبقهبندي بر اساس علوم موجود و محقق و طبقهبندي بر اساس تعامل انسان با خود، جامعه، طبيعت و خدا. البته اين طبقهبندي مبتني بر تعريف خاصي از انسان است و تاكنون علوم را بر اين مبنا طبقهبندي نكردهاند.
دوم: در يك طبقهبندي كلي، علوم بشري را ميتوان به دو دسته علوم مرتبه اول و علوم مرتبه دوم تقسيم كرد. علوم مرتبه اول، علومي هستند كه موضوع آن پديدهها است و به بحث پيرامون آنها ميپردازند. موضوع علوم مرتبه دوم، علوم مرتبه اول است و درباره آنها بحث ميكنند. اين علوم عبارتند از تاريخ علوم و فلسفه علوم، يعني تمامي علوم حتي خود فلسفه هم فلسفه دارد.
علوم مرتبه اول پديدهها را از سه جنبه مورد بررسي قرار ميدهند:
الف. هستيشناسي پديدهها
ب. رابطهشناسي و نسبتسنجي بين آنها
ج. كاركردشناسي پديدهها
هستيشناسي پديدهها
هستيشناسي پديدهها، فلسفههاي امور هستند كه هم به اصل هستيشناسي ميپردازد و هم به هستيشناسي پديدهها. همه پديدهها اعم از حقيقي و اعتباري، نظير هستيشناسي حيات، هستيشناسي نفس، هستيشناسي زبان، هستيشناسي خُلق، هستيشناسي جامعه، هستيشناسي معرفت، هستيشناسي حق و مانند آن محل بحث قرار ميگيرند.
نسبتشناسي پديدهها
رابطهشناسي و نسبتشناسي پديدهها به جهت انواع مختلف پديدهها داراي تقسيمبندي ذيل است:
علوم رياضي: پديدههاي عام كه با همه پديدهها اعم از عالم مادي و مجرد در ارتباط هستند. اين پديدهها، همان پديدههاي رياضي، يعني اعداد و اشكال و بردار هستند كه اشكال مربوط به عالم ماده است ولي اعداد، مختصات ماده نيست بلكه عالم مجردات را نيز دربر ميگيرد.
به عبارت ديگر، عدد فقط به معدود مادي تعلق ندارد و معدود مجرد را هم شامل ميشود. به عنوان مثال ملائكه، مجردند اما قابل شمارش هستند و ميتوان گفت صد مَلك. بنابراين پديدههاي رياضي، همه موجودات (غير از خداوند) را شامل ميشوند. روابط اعداد در حساب و روابط اشكال در هندسه بررسي ميشود و مجموع آنها علوم رياضي را تشكيل ميدهند.
علوم فيزيكي: دسته ديگر از پديدهها هستند كه شمول پديدههاي رياضي را ندارند ولي بسياري از پديدهها، اعم از جماد، نبات، انسان و حيوان را شامل ميشوند. پديدههاي طبيعي نظير اتم، مولكول و عناصر كه علوم مرتبط با آنها علوم طبيعي مانند فيزيك، شيمي، زمينشناسي و... هستند در اين دسته جاي دارند.
علوم زيستي: پديدههاي گياهي و حيواني يا به تعبير دقيقتر پديدههاي زيستي و داراي حيات در اين علوم مطالعه ميشوند. علوم زيستي مانند زيستشناسي، علوم اعصاب، جانورشناسي، گياهشناسي، ژنتيك. مثلاً ژن هم در نبات وجود دارد هم در حيوان و انسان، اما در جمادات وجود ندارد زيرا مباحث ژنتيك، مربوط به موجود سلولي است و سلول در موجودات مرتبه نباتي و مراتب بالاتر از نبات وجود دارد.
در واقع سلول، همان مولكول حياتيافته است. مولكول در همه موجودات طبيعي وجود دارد لذا در شيمي كه شاخهاي از علوم طبيعي است، مورد بحث قرار ميگيرد اما سلول در زيستشناسي و نسبت بين مولكول و سلول در بيوشيمي مطالعه ميشود كه دانشي ميانرشتهاي است.
علوم انساني: پديدههاي انساني مختص و روابط آنها در علوم انساني بحث ميشود. علوم انساني در بحث از اين پديدهها به دو گونه عمل ميكند: يا صرفاً گزارش پديدههاي انساني هستند يا علاوه بر توصيف پديدهها، شامل توصيههايي نيز براي عمل است. گزارش پديدههاي انساني، علوم تاريخي شمرده ميشوند، اما اگر علاوه بر توصيف و توصيهاي باشد يا مربوط به حيثيت كنشي انسان يا مربوط به حيثيت مَنِشي يا مربوط به حيثيت بينشي است.
۱- مختصات بينشي، مربوط به جنبه نگرشي است؛ مختص بينشي انسان، ادراك خيالي و ادراك عقلي انسان را شامل ميشود.
هرچند انسان از ادراك حسي هم برخوردار است، اما برخي قواي حسي نظير بينايي و بويايي در برخي حيوانات قويتر است. ادراك خيالي نيز ممكن است در حيوانات وجود داشته باشد اما با ثبات و ركود همراه است ولي بشر از ادراك خيالي و عقلي خاصي برخوردار است كه ديگر موجودات ندارند. ادراك خيالي بشر نه تنها ثبات و ركود ندارد بلكه تكاملپذير و خلاق است و لذا علوم هنري از آن ناشي ميشود. ادراك عقلي نيز منشأ علوم، فلسفه و مسائل استنباطي است.
۲- مختصات منشي انسان، مربوط به جنبه دروني است؛ مختصات منشي همان ويژگيهايي است كه بشر به واسطه آنها، فضايل و رذايل، نظير زشتي ظلم و زيبايي عدالت را درك ميكند و اخلاقيات شكل ميگيرد.
بينشها و منشها از آن جهت كه معرفت و شناخت محسوب ميشوند، ممكن است جنبه ارادي و اختياري نداشته باشند و گاهي هم جنبه ارادي دارند.
كاركردشناسي پديدهها
تا اينجا به تبيين هستيشناسي پديدهها و رابطهشناسي پديدهها پرداختيم، اينك به تبيين كاركردشناسي پديدهها خواهيم پرداخت.
علومي كه به كاركردشناسي پديدهها ميپردازند به دو دسته تقسيم ميشوند:
۱- كاركردشناسي پديدههاي مرتبط با انسان و حيوان كه همان علوم پزشكي و دامپزشكي هستند.
۲- كاركردشناسي پديدههاي مرتبط با طبيعت، نظير علوم مهندسي، اعم از مهندسي كشاورزي (نباتات)، مهندسي سدسازي و مانند آن كه به مهار و كنترل طبيعت ميپردازند.
شايان ذكر است كه علوم الهياتي را از يك سو ميتوان قسمي متمايز از علوم انساني و از دسته فلسفه امور و هستيشناسي پديدهها دانست كه به بررسي و شناسايي پديدههاي ماورايي ميپردازد. اما از سوي ديگر ميتوان آن را جزو علوم انساني قرار داد چراكه رابطه با خداوند و ماوراء طبيعت از حيث بينش و منش و كنش، از مختصات انسان است.
با توجه به مجموع مباحث تاريخي و تحليلهاي منطقي كه تاكنون بيان شد، به لحاظ منطقي ميتوان علوم انساني را اينگونه تعريف نمود: «علوم انساني، علومي هستند كه به بحث پيرامون مختصات بينشي، منشي و كنشي انسان ميپردازند و علوم رفتاري و اجتماعي، بخشي از علوم انساني است.»
منبع: خبرگزاری مهر