شاهد توحيدي
به جرئت ميتوان ادعا كرد كه اثر تاريخي«فدائيان اسلام در كلام ياران» در عداد برجستهترين آثاري است كه در دو دهه اخير درباره زمانه و كارنامه اين جمعيت نشر يافته است. اين كتاب به تدوين عبدالرحمن حسنيفر و در ارائه منابع شفاهياي است كه مركز اسناد انقلاب اسلامي در طول ساليان طولاني، از طريق گفتوگو با اعضاي جمعيت فدائيان اسلام فراهم آورده است. در ديباچه اين اثر، ضرورتهاي بازپژوهي تاريخچه فدائيان اسلام، اينگونه تبيين شده است:
«تاكنون بهويژه در سالهاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي تحقيقات و پژوهشهاي فراواني درباره تاريخچه، عملكرد و انديشه گروه فدائيان اسلام به نگارش درآمده است و نويسندگان و تاريخنگاران بسياري كوشيدهاند با استناد به منابع تاريخي موجود به بازكاوي عملكرد بهويژه واكاوي ذهن، انديشه و تفكر شخصيت نوابصفوي بپردازند. اثر حاضر نيز در راستاي همين اهداف تدوين شده و به نگارش درآمده است، اما تفاوتهايي دارد كه آن را از آثار ديگري كه در اين زمينه پديد آمده است متمايز ميسازد. اين كتاب تحليل و واكاوي گروه فدائيان اسلام در قالب تاريخ شفاهي و از زبان شاهدان عيني بسياري از رخدادهاي دوران فعاليت گروه فدائيان اسلام است. عدهاي از مبارزان دوره پهلوي كه برخي از آنها خود عضو گروه و جمعيت فدائيان اسلام بودند در ميزگردهايي كنار هم نشسته و خاطراتشان را از آن دوران روايت كردهاند. آنان با تكيه بر ذهن خود و بر اثر همفكري، بسياري از ناگفتههاي مربوط به جمعيت فدائيان اسلام و نكات مفيدي را از تاريخ معاصر نقل كردهاند. عمدهترين وجه تمايز اثر حاضر با آثار ديگر حتي با آثاري كه در قالب تاريخ شفاهي پديد آمدهاند، البته با موضوع جمعيت فدائيان اسلام اين است كه هر يك از روايتها تقريباً به تأييد ضمني ديگر شاهدان عيني حاضر در ميزگرد درآمده است و اين امر خواننده را از صحت و نزديك به واقعيت بودن هر يك از وقايع رخدادهاي مطرحشده مطمئنتر ميسازد. اميد آنكه اين كتاب توانسته باشد برخي از ابعاد و زواياي پنهان فعاليتهاي جمعيت فدائيان اسلام را براي ثبت در تاريخ روشن كند.
همانگونه كه ذكر شد، اثر حاضر نوعي تاريخ شفاهي است، با اين تفاوت كه در آن محوريت با يك راوي نيست، بلكه 10 نفر از راويان و شاهدان عيني وقايع و رخدادها كه چند تن از آنان عضو فدائيان اسلام بوده و از نزديك بسياري از حوادث را ديدهاند، در مركز اسناد انقلاب اسلامي گرد آمدند و با تكيه بر حافظه فردي و جمعي توانستند روايت كم و بيش جامعي را از عملكرد، تاريخچه و فعاليت جمعيت فدائيان اسلام بيان كنند. هريك از شركتكنندگان موضوعي درباره فدائيان اسلام را مطرح و ديدههاي خود را درباره آن روايت ميكردند و ديگراني هم كه درباره آن موضوع اطلاعاتي داشتند يا خود شاهد عيني بودند، به كمك راوي ميآمدند و ميكوشيدند با همفكري تمام ابعاد و زواياي موضوع را واكاوي و ارائه كنند. هر جا حافظه يكي از راويان ياري نميكرد، راوي ديگر با تكيه بر حافظه فردي و ياري حافظه جمعي آن را پوشش ميدادند و بحث را به سرانجام ميرساندند. به نظر ميرسد اين شيوه از پژوهش تاكنون كمنظير بوده يا حداقل در مراكز پژوهشي به صورت جدي بدان توجه نشده است، اما تجربه اين كار نشان داد درباره هر يك از برههها و رخدادهاي تاريخ معاصر ميتوان چنين شيوهاي را در پيش گرفت و به نتايج مطلوبي رسيد. به هر حال اثر حاضر به شيوه نويي پديد آمد و به علاقهمندان عرصه تاريخ عرضه شده است.»
دربخش ديگري از اين مقدمه، درباره چند و چون تدوين اين اثر آمده است:
«در جريان گفتوگوهاي راويان تمامي مطالب ضبط و سپس بازنويسي شده است. البته شيوه اداره گفتوگوها و نيز نحوه پياده كردن گفتوگوها ظرافت خاصي را ميطلبيد و ميبايست قبل از آنكه راوي سخن بگويد ادارهكننده جلسه نام راوي را بگويد تا روايتها خلط و گفته يك راوي به نام راوي ديگر ثبت نشود. پس از پياده شدن خاطرات در مرحله تدوين، ابتدا تمامي گفتوگوها و روايتها بازخواني و موضوعات مورد بحث مشخص شدند و با مطالعه تمامي مصاحبهها همه موارد و گفتههاي مربوط به موضوع مورد نظر فيشبرداري شد. همه فيشها در كنار هم قرار گرفت و با رعايت تمامي نكات مربوط به شيوه تبديل گفتار به نوشتار و رعايت قوانين تاريخ شفاهي، تمامي روايتهاي مربوط به هر موضوع ترتيببندي نگارشي و تاريخي شدند. در اين اثر راويان خاطرات، تقريباً درباره 60 موضوع مهم سخن گفتهاند كه در مرحله تدوين سعي شده است بر اساس ترتيببندي تاريخي در شش بخش تنظيم شوند. در هر يك از موضوعات تقريباً هر راوي نظراتي داده يا مشاهداتش را روايت كرده كه در مرحله تدوين سعي شده است هيچيك از گفتههاي راويان حذف نشود و با اندك دخل و تصرفي در جاي خود قرار گيرند. ضمناً تلاش شد كلمات و عبارات در مورد افعال و افراد با رعايت امانت صاحب آن نقل شود تا ادبيات هر فرد تحريف نشود. سختترين و مهمترين مرحله تدوين، انتخاب موضوعات تاريخي مربوط به فدائيان و يافتن روايتهاي راويان درباره موضوع مورد نظر بود. پس از آن، چينش مطالب از نظر تاريخي مسير بعدي پژوهش حاضر بوده كه مستلزم تسلط بر دوره تاريخي مورد نظر بوده است. در اين مرحله با توجه به اينكه بعضاً حافظه راويان آنها را در يادآوري دقيق تاريخ حادثه يا رخدادها ياري نميكرد، مراجعه به كتب و منابع تاريخي درباره موضوع مورد بحث ضروري بود، البته قرار شد روايت ديگر با روايت صحيح ذكر شود، چون نقش نگارنده در حد تنظيم و ترتيب منطقي و علمي اين روايتها بود و نه ارزيابي و حتي ذكر روايتهاي ديگر از منابع متفاوت. عمده مشكلي كه در اين مرحله با آن مواجه بوديم تازگي برخي از روايتهاست، به حدي كه در منابع نيز مطلبي درباره آنها نيامده بود و به هر حال با استفاده از قرائن تا حدودي محدوده زماني حادثه مورد نظر را مييافتيم. مطالب پس از تدوين نهايي چند بار توسط تدوينگر و كارشناس پژوهشي مركز اسناد انقلاب اسلامي بازخواني شد تا موضوعات تكراري در بين آنها حذف شوند.
بهطور خلاصه اثر حاضر حاصل 18 جلسه ميزگرد برگزار شده در مركز اسناد انقلاب اسلامي است كه در آن عدهاي از اعضاي پيشين جمعيت فدائيان اسلام به بيان خاطره و روايت خود از فعاليتهاي فدائيان اسلام پرداختهاند. در ميزگردهاي مزبور آيتالله سيدمحمدعلي لواساني، مرحوم اصغر عمري معروف به «حكاكي»، مرحوم علي بهاري همداني، محمدمهدي عبدخدايي، مرحوم محمدرضا نيكنام اميني، سيدمحمدعلي ميردامادي، مرحوم محمدمهدي فرجو، عباس غلهزاري، حسين طهماسبي و آيتالله سيدجعفر شبيري حضور داشتند و به بيان خاطرات خود پرداختهاند و روايتهاي دست اولي را بازگو كردند كه شايد بسياري از آنها براي اولين بار در تاريخ معاصر مطرح ميشوند. اميد آنكه در تدوين تاريخ، پژوهندگان را مددرسان باشد. انشاءالله.»