کیوان ناظمیانپور *
کتاب روزنامه نگاری در جهان
معاصر در در ۳۴۴ صفحه، قطع وزیری و جلد شومیز
گلاسه در سال 1393 توسط انتشارات آثار فکر منتشر شده و در سه سال به چاپ سوم خود
رسیده و مورد توجه ، مطالعه ، نقد و نظر برخی از فعالان رسانه و دانشجویان رشته
های روزنامه نگاری و ارتباطات واقع شده است.
صبر و
بردباری و ظرفیت این استاد گرانمایه را ارج می نهیم که پذیرفته اند دانشجویان
ایشان، به حد وسع خود قلمی بر این اثر بزنند و این بی مایه نیز به عنوان دانش
آموخته ی روابط عمومی در مقطع کارشناسی و به عنوان دانشجوی کارشناسی ارشد در رشته
ی روزنامه نگاری از این امر مستثنی نمی باشد و بر این مسأله مباهات می نماید.
امید
آنکه مخاطب محترم، خود با تهیه ی این اثر بر دانش خود افزوده و با سبک و سنگین
کردن این کتاب، قضاوت و بازنمایی حقیر از این اثر را به قضاوت بنشیند.
بخش اول کتاب
یادشده، با عنوان " روزنامه نگاری و قبض و بسط گفتمان ها" شامل دو فصل
با عناوین " نقش روزنامه نگاری در زایش و تکامل یک گفتمان با تأکید بر قبض و
بسط گفتمان سیال درچارچوب روزنامه نگاری بین المللی" و " خویشاوندی روزنامه نگاری و سیاست" می باشد.
فصل اول این کتاب از آنجا که مقاله ای بنیادی و نظری است و به ارائه ی دیدگاهی
جدید در زمینهی روزنامه‌نگاری بین‌المللی پرداخته، مبنای معرفی این کتاب
خواهد بود.
نویسنده ی محترم در این مقاله،
با رویکرد تحلیلی ــ توصیفی تلاش کرده تا فرایند زایش و تکامل گفتمان‌ها و همین
طور نحوه قبض و بسط آنها را ارائه نماید.
گفتمان عموماً
به معنی گفتگو و مراوده کلامی است اما در این مبحث، گفتمان، گفتگویی است همراه با
ذهنیت و نگاه عمومی که در جامعه منتشر شده و به گفتگوی غالب افراد آن جامعه بدل
شده است. میشل فوکو گفتمان را نقطه تلاقی
و محل گردهمایی قدرت و دانش می داند. هر رشته خاص از دانش در هر دوره خاص تاریخی،
مجموعه‌ای از قواعد و قانون‌های ایجابی و سلبی را دارد که معین میکند دربارهٔ چه
چیزهایی می‌توان بحث کرد و دربارهٔ چه چیزهایی نمی‌توان وارد بحث شد. همین قواعد و
قانون‌های نانوشته - که در عین حال بر هر گفتار و نوشتاری حاکمند - گفتمان آن رشته
خاص در آن دوره تاریخی خاص هستند (میشل فوکو، اریک برنز، مترجم
بابک احمدی، نشر ماهی، ص ۱۰–۱۱ به نقل از ویکی پدیا).
نویسنده ی
محترم البته، با تأکید بر متفکر بودن میشل فوکو الزاما نظرات اورا تایید نمی کند
بلکه در بخشی از بند دوم اولین صفحه ی فصل اول، نظرات انتقادیش را چنین بیان میکند:
"...
تنها در رشته های مختلف، تعریف های ارائه شده از گفتمان، مبهم و متفاوت نیستند،
بلکه حتی در مواردی، یک متفکر در نوشته ها و سخنان خود تعریف های گوناگون و گاه
متضاد از آن ارائه کرده است. "میشل فوکو"، نمونه ای از این موارد است... ." (روزنامه نگاری در جهان معاصر، عباس اسدی،
1396، انتشارات آثار فکر، ص 13)
این مقاله مدعی است هر گفتمانی حاصل رابطه
رویدادها و تفسیرهاست. بدین معنی که هر گفتمانی هویت خود را در بستر تفسیرها کسب
می کند ( همان - خلاصه ی درج شده در پشت جلد کتاب ).
نویسنده با ذکر تعاریف گفتمان
از دیدگاه مگ دانل، لویی آلتوسر و دیگر اندیشمندان چنین نتیجه می گیرد که : "
با همه ی مباحثی که در باره گفتمان صورت گرفته، اما هیچ گاه به فرآیند زایش و
تکامل "گفتمان" توجهی نشان داده نشده است..." ( همان – ص 14 )
از آنجایی که
تفسیرها بر محور استدلال عقلایی و مباحثه انتقادی استوار بوده و یکی از اشکال
انعکاس آگاهی‌های اجتماعی به شمار می آیند، در نتیجه میدانی برای برخورد افکار و
عقاید بوجود می آورند، که منجر به ایجاد دیالوگ میان روزنامه‌نگاری و جامعه می شود.
در واقع، روزنامه‌نگاری از طریق تفسیر، با رویدادها وارد مباحثه می شود و پرسش
هایی را پیش روی آنها می نهد و در هندسه و مفاد آنها دگرگونی می افکند و این امر
سرانجام منجر به زایش گفتمان می شود. در واقع، بسياري از مسائلي كه در یک جامعه به
صورت گفتمان در می آیند، مسائلي هستند كه از سوی رسانه‌ها مورد تحليل و تفسيرهای
مكرر قرار می گیرند.
(همان- مقدمه ی کتاب ص 5 و 6)
نویسنده ی محترم در این مقاله می
خواهد به این سئوال پاسخ دهد که تفسیر به عنوان یک ژانر مهم روزنامه‌نگاری چگونه
در تولید گفتمان‌ها عمل میکند و چگونه گفتمان‌ها دچار قبض و بسط می شوند و این
وضعیت در سطح روزنامه‌نگاری بین‌المللی چگونه اتفاق می‌افتد؟ (همان- مقدمه ی کتاب
ص 6)
این روزها حوادث ناگواری در
رابطه با عدم تاب آوری شهروندان در خصوص زلزله های شهر تهران و ایران و همچنین
خیزش های به ظاهر مردمی در کشور هستیم که به جز تعداد اندکی از اهالی خبره ی
رسانه، کمتر روزنامه نگاری به وظیفه ی خود در حوزه ی گفتمان سازی در این دو حوزه
عمل کرده است. ( رجوع کنید به مصاحبه ی منتشر
شده ی دکتر عباس اسدی در ص 12 روزنامه ی قدس در تاریخ سه شنبه 12 دیماه 1396) این
دو اتفاق، نمونه های بارزی از ایجاد و موج سواری از طریق رسانه های بیگانه و رسانه
های غیر حرفه ای مثل تلگرام و افول یک گفتمان در رسانه های ملی (علی الخصوص در روز
های اول این تحرکات) بود که در بازه ای حدود ده روز، ثمراتی مثل کاسته شدن از
میزان احساس امنیت شهروندان، ایجاد یأس و ناامیدی در خانواده ها به خصوص در
کودکان، سردرگمی رسانه ی ملی، شورش برخی از مردم و اقدام به تخریب، ایجاد چالش های
فیزیکی، تخریب اموال عمومی، فوت چندین مأمور و شهروند و .... داشت. در حالی که
گفتمان های بزرگ تاریخ – حتی در زمان حضور رسانه ها – طول عمری بیش از این، بخصوص
برای تولد و فراگیری داشته اند. با مطالعه و تفکر بر مفهوم ارائه شده ازگفتمان در کتاب
" روزنامه نگاری در جهان معاصر " برخی از وظایف مغفول مانده در حرفه
روزنامه نگاری امروز، برای خواننده کتاب، روشن می گردد .
در این مقاله نویسنده معتقد است که خبر، پس از تفسیر، به گفتمان روز
یک شهر، کشور یا حتی جامعه جهانی بدل می شود و دوره ای از تأثیرگذاری مثبت یا منفی
را بر ذهن، رفتار و ساختار اجتماعات انسانی می گذارد.
در صفحه ی 16 این کتاب با نقل نظریه نقش آموزشی رسانه های لاسول و
تشریح وظایف اجتماعی گوناگون رسانه ها توسط استاد بلژیکی (روژه کلوس)، بر سه نقش
رسانه ها، یعنی: نظارت بر محیط، هدایت و راهنمایی اجتماع و نقش آموزشی؛ تأکید شده
است.
نویسنده محترم همچنین از قول مرحوم دکتر معتمد نژاد اذعان داشته که: "تفسیرهایی
که همواره درباره یک موضوع از طرف مفسران مختلف نوشته می شوند، باهم تفاوت دارند؛
درصورتی که خبرهای مربوط به یک واقعه از هر منبعی که گرفته شوند، خصوصیات عینی خود
را حفظ می کنند " (معتمدنژاد، 1388: 29 به نقل ازهمان؛ ص 18) .
در صفحه ۲۸ این کتاب،
بسط گفتمان اینگونه حلاجی شده است: مراد از بسط گفتمان، تبیین و فهم رویداد است. فهم
رویداد تابع سوالات، به خصوص سوال "چرا؟" است که مفسران در برابر
رویدادها می نهند و پاسخ هایی از آن می شنوند. مفسران برای یافتن پاسخ، جستجو را
آغاز میکنند. هرچه اطلاعات بیشتر، مجهولات افزونتر... مجهولات تازه، پرسشهای تازه
می آفرینند. هر رویداد سوالی است در پیش روی مفسران... هر مفسر به قدر پاسخ هایی
که می شنود و با توجه به تجربه، درک، دانش و اطلاعات خود به پاره ای از حقیقت دست
می یابند، رأیی را می پذیرند و رأیی دیگر را نه، و نظری را که تاکنون مطرخ نشده را
ارائه می دهند؛ اینچنین در فربهی یا بسط گفتمان کوشیده اند...( همان،ص 28 با
تغییراتی در نوع واگویه).
از
جمله محاسن اثر:
نویسنده ی محترم از انواع و اقسام آرایه
های ادبی در این کتاب بهره برده است، از جمله تضاد و طباق و جناس (مثلا در صفحه ی
24، ایشان 2 نوع ایدئولوژی را مطرح می سازند؛ "پیش ساخته" و "پیش
خواسته")
پیشنهاداتی
برای بهبود اثر:
این کتاب ایرادات کوچک ویراستاری را
علیرغم انتشار و ویرایش در نوبت سوم، هنوز با خود دارد از جمله:
در ص 6 سطر 2 کلمه ی "منجر" اضافه
است.
در ص 17 سطر2 بند 3، کلمه ی واترگیت، واتر گیت ذکر شده.
در ص 39 نمودار فاقد شماره است (فقط
عنوان دارد).
در ص 23 بخش جایگاه ایدئولوژی در تفسیر،
می تواند جمله ای روانتر به کار گرفته شود بجای " از سوی دیگر، ایدئولوژی
هایی که بر جامعه مسلط اند و یا در حال طلیعه زدن در آن می باشند ..." .
به نظر می رسد در پایین صفحه ی 7 اگر
بجای رسانه های سنتی از "رسانه های جمعی سنتی " استفاده شود، مناسب تر
باشد ( زیرا نویسنده ی گرامی در 2 سطر بالا تر از رسانه های رادیو، تلویزیون و
مطبوعات نام برده اند).
همچنین به نظر می رسد در ص 21- بخش
تفسیر و زایش گفتمان ها، اگر نویسنده ی محترم تغییر کوچکی در سطر دوم آخرین بند
(پاراگراف) ایجاد نمایند و جمله را از ایجاز فعلی برهاند، به فهم مطلب، کمک شایانی
می شود ".... اما تفسیر، یک ایده در باره ی آن رویداد را، مطرح می کند"
که در حال حاضر به این شکل است ".... اما تفسیر، یک ایده را مطرح می کند ".
در ابتدای صفحه ی 37، ذیل تیتر میزان
آشنایی با زبان های خارجی، به نظر می رسد کلمه ی بسط از سطر نخست، جا افتاده باشد.
( میزان آشنایی با زبان های خارجی در قبض و گفتمان ها نیز موثرند) که بهتر است
بشود : ( میزان آشنایی با زبان های خارجی در قبض و بسط گفتمان ها نیز موثرند)
سخن
آخر:
به نظر بنده، "روزنامه‌نگاری در جهان معاصر" تلاش دارد
روزنامهنگاران و دانشجویان روزنامه نگاری بر
حوزه ی تخصصی خود، بیشتر مداقه کنند و از نقش گفتمان ساز یک روزنامه نگار حرفه ای
مطلع باشند و به بیانی دیگر دکتر اسدی با تألیف این اثر، اتمام حجتی با تمام
همکارن و دانشجویانش کرده است و به نوعی توقع ایشان را از خودشان بالا برده است.
**دانشجوی کارشناسی ارشد روزنامه نگاری
