عبدالمجيد خرقاني
سخن گفتن درباره بلا و مصيبت به اندازه گستردگي ابعاد وجودي يك انسان داراي وسعت و جايگاه ميباشد. لذا نميتوان تنها از يك سو به مسئله بلا در زندگي نگريست و به عنوان مثال منشأ يك مصيبت را، تنها گناه و معصيت دانست. آيات قرآن كريم و روايات وارده از ائمه معصومين(ع) نيز بر اين مهم دلالت دارند كه سرمنشأ گرفتاري و بلاها مستقيماً با جايگاه شخص يا يك جامعه در ارتباط است؛ و از سوي ديگر هدف از خلقت اين عالم نيز مقتضي چنين امري ميباشد.
خداوند سبحان در قرآن كريم در ضمن آياتي در ابتدا هدف و مقصود خلقت بشريت را رسيدن به مرحله عبوديت و سپس دستيابي به اين مقام را قرين با سختي و مصيبتها، معرفي ميكنند. پروردگار عالم در سوره ذاريات ميفرمايند: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِيَعْبُدُون» يعني هدف از خلقت رسيدن به مقام بندگي است؛ و در سوره انشقاق نيز ميفرمايند: «يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيه» طي اين مسير به عنوان هدف اساسي خلقت همراه با دشواريها خواهد بود.
اما اين دشواريها و مصيبتها از يك نوع و جنس نيستند بلكه بايد گفت كه تعيينكننده بخش زيادي از آنها بستگي به نوع عملكرد و رفتار ما دارد. اميرالمؤمنين علي(ع) ميفرمايند: إِنَّ الْبَلَاءَ لِلظَّالِمِ أَدَبٌ وَ لِلْمُؤْمِنِ امْتِحَانٌ وَ لِلْأَنْبِيَاءِ دَرَجَةٌ وَ لِلْأَوْلِيَاءِ كَرَامَةٌ. در اين روايت شريف در يك نگاه كلي بلا و مصيبت به چهار دسته تقسيم شده است؛ قسم اول در رابطه با انسان ظالم ميباشد و البته اين ظلم اعمّ از ظلم و ستم به خود يا ديگران است. اگر انسان مرتكب عمل زشت و ناپسندي شود خداوند متعال با مجازاتي در دنيا او را بيدار ميكند تا به خود بيايد و از عمل خود دست بردارد. پيامبر گرامي اسلام ميفرمايند: «هر گاه گناهان مؤمن زياد گردند، و عمل [نيكي] نداشته باشد كه كفاره آنها باشد، خداوند او را گرفتار پريشاني و اندوه ميكند تا كفاره گناهان او باشد.»
پس يكي از عللي كه غم و اندوه را به سوي انسان جلب ميكند ارتكاب گناه است؛ البته ناگفته نماند خلقت اين عالم و فطرت پاك انسان به گونهاي قرار داده شده است كه هر امر باطل و غيرصوابي موجب سلب آسايش و آرامش انسان ميشود و در مقابل پيروي از احكام انساني اسلام، موجب رشد و نشاط و تعالي در زندگي خواهد بود.
سبك زندگي اسلامي نيز مطابق با همين تعريف ميباشد كه انسان احكام الهي را در زندگي خود پياده كند و جهتگيري و معيار ثابت و اصلي در زندگي، همواره براي او دستورات الهي باشد. متأسفانه برخي از مؤمنين با تصوري غلط به سبك زندگي اسلامي نگريسته و آن را تنها شامل برخي از احكام و مسائل ظاهري ميدانند.
در زندگي مؤمن استغفار و طلب آمرزش حضور پررنگي دارد و در آنجا هم عمل خيري براي پوشش اشتباه و گناه وجود ندارد، بر حسب روايات خداوند مهربان، سختي و مصيبتي را در اين دنيا براي او قرار ميدهد كه تا هم سبب انتباه و هوشياري او شود و هم در قيامت كه سختترين روز براي انسانهاست كفاره آن را پرداخت نكند.
البته بر اساس برخي از روايات منشأ بسياري از سختيها در اين دنيا اعمال خود انسان ميباشد و به بيان ديگر انسان در دنيا و عالم پس از مرگ، بر سر سفره خود نشسته است و محصول اعمال خود را برداشت ميكند(الدنيا مزرعه الآخره)؛ «ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِك» نتيجه عمل ما متوجه خود ما ميباشد. و همچنين خداوند متعال در آيه ديگري ميفرمايد كه هركسي در گرو عمل خود است و حتي خداوند متعال از سر لطف و رحمت بسياري از نتايج بد و ناگوار اعمال ما را از ما به دور ميكند.
اما قسم ديگر از بلا و مصيبت، بلا براي انسان مؤمن است. برخي اوقات شخص مؤمن مرتكب گناهي نشده است اما باز با اين حال در سختي و دشواري دنيوي به سر ميبرد؛ اين قسم دوم از بلا است كه در واقع براي امتحان و آزمودن مؤمن و از طرفي نيز براي پيشرفت و ترقّي او در اين دنيا ميباشد. اين دنيا براي مؤمن به مثابه يك كلاس درس است كه اگر بخواهد ايمان واقعي خود را ثابت بگرداند بايد يك سري از امتحانات الهي را پشت سر بگذارد و بدون اين امتحان ثواب و پاداش معنايي نخواهد داشت. «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن يُترَْكُواْ أَن يَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا يُفْتَنُون» آيا مردم خيال ميكنند كه چون بگويند ايمان آورديم، رها شوند و ديگر آزمايش نشوند؟(سوره عنكبوت2) با توجه به آيه سوره مباركه ذاريات كه هدف از خلقت را رسيدن به مقام عبوديت معرفي نمود و در ابتداي بحث ذكر گرديد و آيه مباركه سوره عنكبوت، اين مسئله اساسي دانسته ميشود كه امتحان بلا و سختي جزو لاينفك و جداييناپذير زندگي مؤمن است و حتي در برخي از روايات نيز يكي از نشانههاي مؤمن درگيري او با سختيها و مشكلات معرفي شده است.
ذكر اين نكته نيز لازم است كه اگر قرار بود هيچ گونه امتحان و بلا و آزمايشي در اين دنيا از جانب پروردگار رخ ندهد قيمت و ارزش انسانها معلوم نميشد و هركسي در دنيا و آخرت ادعاي برتري را براي خود كند؛ لذا اميرالمؤمنين(ع) ميفرمايند: في تقلب الأحوال عُلِم جواهرُالرجال. در فراز و نشيبهاي روزگار گوهر مردان شناخته ميشود.
در نتيجه بلا و مصيبت در امتحانات الهي و از سوي ديگر، صبر و بردباري و تسليم در مقابل اراده و تقدير خداوند متعال، مهمترين كليدواژه زندگي انسان مؤمن است؛ و در واقع درجات دنيا و آخرت بر اساس صبر و تسليم آنان در زندگي خواهد بود.
آن چيزي كه باعث ميشود انسان مؤمن در هنگام انواع سختي از خود صبر نشان دهد، آن است كه او منشأ تمامي امتحانات را اراده الهي ميداند و خود را تسليم در برابر رضا و تقدير پروردگار قرار داده و به خاطر رضايت او و اينكه خداوند ناظر بر او است، سختي را به جان خريده و صبر ميكند.
اما در رابطه با برخي از بلاهاي جمعي مانند سيل و زلزله بايد نسبت به اين مسئله دقت داشت كه تعيين و شناخت اين عوامل از عهده فكر و ذهن ما خارج است و ما نميتوانيم به محض وقوع زلزله در جايي، فوراً در رابطه آن به اظهارنظر بپردازيم و بگوييم كه چون مثلاً اهل گناه بودهاند زلزله بر آنان نازل گشته است. اما آن سخني را كه ميتوان به يقين گفت آن است كه تمامي اين اتفاقات با هدف بيداري ماست تا به خود بياييم. از سوي ديگر نيز در هنگام وقوع اين حوادث كه باعث بيخانماني و آوارگي جمعي از مردم ميشود، ميزان محبت، ايثار و ترحم مردم نيز مورد امتحان قرار ميگيرد همانگونه كه در زلزله اخير استان كرمانشاه كه در آن جمعي از هموطنان ما جان خود را از دست دادند، مردم ساير شهرها به خوبي نمايشي از ايثار و گذشت و انفاق در معرض نمايش گذاشته و با زلزلهزدگان ابراز همدردي نمودند.
در پايان ذكر اين نكته لازم است كه مهمترين امتحان و آزمايش الهي، امتحان عقيدتي و ايماني است. بهخصوص در دوران آخرالزمان كه دوران غيبت است و عوامل لغزش بسيار زياد ميباشد، ايمان و استقامت افراد در مسير حق سنجيده ميگردد. اين امتحان ميتواند جاني يا مالي باشد تا پايداري انسان شناخته شود كه انسان با موفقيت در اين امتحانات به شكوفايي و سعادت ابدي خواهد رسيد. پس چه خوب است هميشه براي آزمون آماده باشيم.