در دوران امام هادي و امام حسن عسكري (ع) به دليل فشار خلفاي عباسي بر ائمه و خفقان سياسي حاكم بر جامعه، فعاليت نهاد وكالت فزوني يافت و اين دو امام بزرگوار نيز به همين دليل با تقويت نهاد وكالت، ارتباط خود با شيعيان را حفظ كردند.
عثمان بن سعيد از برجسته‌ترين وكلاي امام عسكري(ع) بود كه در زمان امامت حضرت حجت (عج) به منصب نيابت خاص امام دوازدهم رسيد. وي از سوي امام هادي و امام حسن عسكري (ع) به وكالت برگزيده شد و حضرات ائمّه اطهار (ع) بر اعتماد خود نسبت به وي بارها تأكيد كردند. عثمان بن‌سعيد در رأس سلسله مراتب وكلا قرار داشت و كارگزاران يمن در دوران امام عسكري (ع) زير نظر مستقيم عثمان بن‌سعيد انجام وظيفه مي‌كردند. احمد بن‌اسحاق از ديگر وكلاي برجسته امام عسكري بود كه از شخصيت‌هاي مطرح شيعي قم به شمار مي‌رفت. نجاشي از او به عنوان نماينده شيعيان قم براي ملاقات و ارتباط با امام و «كان وافدالقمّيين»، ياد كرده است.
جهش تشكيلات شيعه از «وكالت» به «نيابت»
بدين سان، نهاد «وكالت» با اين سير حركتي، فعاليت خود را تا دوران غيبت صغرا ادامه داد. در زمان امامت حضرت مهدي تشكيلات شيعه از نهاد «وكالت» به نهاد «نيابت» رو مي‌آورد. در عصر نيابت، شيعيان و حتي وكلا هم امكان ارتباط مستقيم با امام را ندارند مگر از طريق نواب اربعه كه در واقع نايبان خاص حضرت بوده و از سال ۲۶۰ هـ تا سال ۳۲۹ هـ واسطه بين آن حضرت و شيعيان بوده‌اند. اين افراد در مرتبه‌اي از فضيلت و برتري بوده‌اند كه از طرف امام زمان(عج) و بعضاً از طرف امام هادي(ع) و امام عسكري(ع) به عنوان وكلاي ايشان انتخاب شده بودند.
نهاد «نيابت» در واقع نسخه ترقي‌يافته نهاد «وكالت» است. به همين جهت وكلايي كه از سوي امامان قبلي عزل و نصب مي‌شدند همچنان به فعاليت خود در عصر نيابت ادامه مي‌دهند اما با نظارت نواب اربعه‌اي كه امام دوازدهم يكي پس از ديگري منصوب كردند.
«نيابت عام» نسخه ترقي‌يافته «نيابت خاص»
نايبان خاص در عصر نيابت تا سال ۳۲۹هـ ق فعاليت خود را ادامه دادند و حضرت مهدي (عج) در توقيعي كه به «علي بن‌محمد» آخرين نايب خود مي‌نويسند، زمان درگذشت وي را اعلام كرده و به او دستور فرموده نايبي براي خود مشخص نكند. در بخشي از اين توقيع آمده است: «اي علي بن محمد خداوند پاداش برادران ديني تو را در مصيبت تو بزرگ دارد. تا شش روز ديگر خواهي مُرد. پس امر حساب و كتاب خود را مرتب كن و درباره جانشيني اين مقام نيابت به كسي وصيت مكن زيرا غيبت دومي فرارسيده است...»
بعد از پايان دوران نيابت خاص، تشكيلات شيعه به آنچنان بلوغ فكري و اعتقادي رسيده است كه ديگر امام دوازدهم تنها به ارائه ويژگي‌هاي نايب خود مي‌پردازند و شيعيان را به رجوع نزد صاحبان اين ويژگي‌ها امر مي‌كنند. در واقع عصر نيابت عام و ولايت ولي فقيه بر مسلمين امتداد نهاد ولايت رسول خدا و ائمه طاهرين و همچنين نهاد وكالت از زمان امامت امام باقر و امام صادق (ع) است.
تشكيلات شيعه كه روز به روز به سوي رشد و تعالي بدون توقف در حال حركت است، بعد از دوران وكالت و نيابت خاص تا نيابت عام در هيچ نقطه ديگري تغيير ساختاري نخواهد داشت جز در عصر حضرت مهدي كه نهاد ولايت فقيه به امامت حجت دوازدهم منتقل خواهد شد.
