محمدرضا کائینی
بي‌ترديد برگزاري راهپيمايي عظيم روز اربعين - 1357 كه در روز 29 دي ماه همان سال انجام گرفت- از جمله فرازهاي شاخص تاريخ انقلاب اسلامي به شمار مي‌رود كه سوگمندانه بايد اذعان كرد كه ابعاد و جوانب آن، هنوز و به‌درستي براي نسل‌هاي بعد تبيين نشده است. بي‌گمان اهميت اين رويداد عظيم در آن بود كه آينه‌اي از استيصال و تسليم رژيم شاه و تمامي اركان آن در برابر رستاخيز بزرگ انقلاب به شمار مي‌رفت و نشان مي‌داد كه تقريباً بسياري از سطوح امنيتي و نظامي سيستم، تنها به نظاره‌گر وقايع تبديل شده‌اند و در انتظار رويدادهاي بعدي نشسته‌اند. مشاهده همين حالت از جايگاه تصميم‌گير حاكميت، اميد مردم را براي نيل به پيروزي‌هاي بعدي بيشتر ساخت و عزم آنان را دوچندان نمود. مقالي كه پيش روي داريد، به مناسبت سالروز آن حماسه بزرگ انقلابي و ملي به شما تقديم مي‌شود. اميد آنكه مقبول افتد.
روز26 دي ماه 1357 در تاريخ انقلاب اسلامي، روزي بزرگ و تاريخي قلمداد مي‌شود. در اين روز محمدرضا پهلوي مستأصل از مهار امواج انقلاب و در پي هماهنگي با اربابان امريكايي خويش، ايران را ترك كرد و سرنوشت دولت را به شاپور بختيار سپرد كه در همان روز از مجلس رأي اعتماد گرفته بود. شاه با اين اقدام اولاً: مي‌خواست كه از ثقل حضور خود دركشور و تأثير آن بر وقايع جاري سياسي بكاهد و طبعاً مدتي از حضور آشكار و مستقيم در عرصه دوري گزيند و ثانياً: به ظاهر امور كشور را به يك چهره به ظاهر ملي بسپرد كه تا چندي پيش از آن، در زمره منتقدان و اپوزيسيون قرار داشت و تشكيل دولتي به رهبري وي، مي‌توانست دست‌كم موجب انحراف اذهان جمعي از انقلابيون و ناراضيان باشد. سه روز پس از اين رويداد، با واقعه تاريخي اربعين حسيني(ع) مصادف گشته بود كه عادتاً محملي براي حضور و عزاداري سنتي شيعيان به شمار مي‌رفت و البته تجربه راهپيمايي‌هاي بزرگ تاسوعا و عاشوراي همان سال، نشان مي‌داد كه نمي‌تواند از پيام و بروز سياسي خالي باشد. درواقع اين راهپيمايي مي‌توانست به همگان نشان دهد كه آيا واپسين اميدهاي شاه- كه در انتصاب بختيار به نخست وزيري نمود يافته بود- قابليت و ظرفيت اجرا دارد ياخير؟ از اين نقطه‌نظر مي‌توان برگزاري راهپيمايي اربعين را نقطه عطفي در تاريخ مبارزات ملت ايران و نيل ِ آنان به پيروزي قلمداد كرد.
پيام امام خميني در آستانه اربعين حسيني
امام خميني رهبر كبير انقلاب اسلامي با درك اين شرايط مهم و حساس تاريخي، در 25 دي 1357 و در آستانه اربعين حسيني پيامي خطاب به ملت صادر کردند و چون هميشه به اعلام برنامه‌هاي مبارزاتي خويش در آن مقطع پرداختند. در بخشي از اين اطلاعيه تاريخي- كه در سطحي وسیع منتشر شد- آمده است:
«اربعين امسال استثنايي و نمونه است؛ راهپيمايي و تظاهرات پرشور در اين اربعين وظيفه شرعي و ملي است. ملت بزرگ ايران در سراسر ايران با راهپيمايي و تظاهرات خود اين نظام را دفن مي‌كند و مخالفت خود را با شوراي سلطنت غيرقانوني اعلام مي‌نمايد و پشتيباني خود را براي چندمين بار از جمهوري اسلامي اعلام مي‌كند.»
درآستانه فرارسيدن رويداد اربعين حسيني(ع)، جامعه روحانيت تهران، به پيروي از دستورات رهبر كبير انقلاب اسلامي، طي اطلاعيه‌اي عموم مردم را به برگزاري همايشي بزرگ در اين روز فراخواند و متعاقب آن، مسيرهاي اين تظاهرات بزرگ را اعلام كرد. از سوي ديگر گروه‌هايي چون جبهه ملي و نهضت آزادي- كه تجربه عقب افتادن از صفوف مردم در دو راهپيمايي تاسوعا و عاشورا را داشتند- ترجيح دادند تا از تكروي دست برداشته و عموم مردم را به حضور در راهپيمايي اعلام شده توسط جامعه روحانيت دعوت كنند.
«ژنرال‌ها» و سياست سكوت دربرابر رويداد پيش رو!
اما در آن سوي ماجرا، يعني در جلسات و محافل متوليان به اصطلاح حفظ امنيت در سراسر كشور، وضعيتي ديگر وجود داشت. در ميان آنان، نه تنها تلاش و جوشش طرف مقابل به چشم نمي‌خورد، بلكه سكوتي سرد بر ذهن و رفتار آنان سايه‌افكن گشته بود. پيش‌بيني گستره تظاهركنندگان در راهپيمايي اعلام شده در اربعين حسيني(ع)، بيم و محافظه‌كاري شديد ژنرال‌ها را در پي داشت. آنان به درستي دريافته بودند كه راهپيمايي بزرگي را در پيش دارند كه مي‌تواند در شرايط كنوني، بس معنادار باشد و با توجه به بالا گرفتن امواج گسترده انقلاب، دولت مجبور است براي حفظ ظاهر دموكرات خويش هم كه شده، اجازه برگزاري آن را صادر كند. گذشته از اين، دولت نوبنياد شاپور بختيار- كه تنها چند روز قبل موفق به اخذ رأي اعتماد شده بود- نمي‌توانست به التهاب موجود در جامعه دامن زده و سياست رؤيايي قهرآميز با مردم را كليد بزند. اين دولت با ظاهري صلح‌جو و مداراگر به ميدان آمده بود و آرامش بيشتر را به نفع خود مي‌انگاشت. از طرفي مقام جانشيني شهرباني كشور نيز مخالف هرگونه برخوردي با مردم بود؛ چراكه روحيه نظاميان، به خصوص پرسنل شهرباني متزلزل بود و حتي سپهبد جعفري اعلام كرد: «ميان نيروهاي شهرباني پيروان و مقلدين امام خميني وجود دارند كه در صورت ضرورت، مي‌توانند از اوامر وي و ساير فرماندهان سرپيچي كنند!» به هر روي در آستانه اين تظاهرات بزرگ و به دعوت نخست وزير، جلسه درجه‌داران و متوليان تأمين امنيت در كشور تشكيل شد و طي آن، مقوله راهپيمايي اربعين مورد بررسي قرار گرفت. برحسب اسناد موجود، اعضاي اين جلسه را شاپور بختيار، ميرفندرسكي، ارتشبد شفقت، سپهبد خواجه نوري، سرلشكر پرويز اميني افشار و ارتشبد قره‌باغي تشكيل مي‌دادند. آنها پس ازساعتي گفت‌وشنود و تبادل نظر، جملگي با برگزاري تظاهرات در روز29 دي ماه مصادف با اربعين حسيني موافقت كردند. نبايد از نظر دور داشت كه اراده نخست‌وزير و سران ارتش در صدور مجوز راهپيمايي اربعين، علل و موجباتي ديگر نيز داشته است كه پاره‌اي از محققان در آثار خويش بدان پرداخته‌اند. به عنوان نمونه نويسنده اثر تاريخي«محرم و انقلاب اسلامي» در اين باره آورده است:
«درآن روزها، ژنرال هايزر در تهران حضور و مأموريت داشت كه از فروپاشي ارتش بعد از فرار شاه جلوگيري و آنها را براي حمايت از دولت بختيار هماهنگ كند. در راستاي اين سياست وي يك روز قبل از اربعين يعني در روز 28 دي ماه جلسه‌اي با فرماندهان ارتش تشكيل داد و به بررسي اوضاع كشور و پيامدهاي راهپيمايي اربعين پرداخت. برخي از مقامات ارتش همچون تيمسار مقدم اعتقاد داشتند كه دولت بختيار در روز اربعين سقوط خواهد كرد و 2 ميليون نفر در تظاهرات شهر تهران شركت مي‌كنند. آنها در اين جلسه از نقش ارتش براي كنترل اوضاع صحبت كردند. هايزر پيشنهاد كرد كه همه سربازان از خيابان‌ها جمع‌آوري شوند و حضور آنها فقط محدود به مناطق حساس نظامي و غيرنظامي باشد تا اگر اتفاقي رخ داد تأسيسات حياتي حفظ شود. هايزر حتي به بختيار پيشنهاد كرد كه مقررات تظاهرات را در مطبوعات، راديو و تلويزيون اعلام كنند و به انقلابيون اخطار دهد كه با هرگونه خشونتي به سختي برخورد خواهد شد. بختيار به توصيه وي عمل و در يك سخنراني تلويزيوني بر لزوم برخورد با هرگونه حركت خارج از نظم در روز اربعين تأكيد كرد.» (1)
در آن روزهاي حساس اما بيم‌هايي نيز بر ذهن برخي متوليان انقلاب سايه‌افكن شده بود كه برنامه‌ريزي‌هاي پيشگيرانه را مي‌طلبيد. به عنوان نمونه موضوعي كه رهبري و برخي از اعضاي شوراي انقلاب را نگران مي‌كرد، احتمال چندگانگي بين برخي از عناصر و جريانات حامي انقلاب در برخي شهرها از جمله در شهر قم بود. از اين رو، امام خميني يك روز قبل از اربعين حسيني از اطلاعيه‌اي هشدار دادند كه عوامل رژيم در پي تفرقه‌افكني ميان ملت هستند و قصد دارند با مكر و حيله خود را نجات دهند، بنابراين لازم است ملت در برابر اين ترفند رژيم هوشيار باشند. از اعلاميه امام شمار زيادي تكثير و در ميان مردم قم پخش شد. در روز 29 دي ماه 1357 همزمان با اربعين حسيني مردم سراسر ايران به پيروي از رهنمودهاي امام خميني در راهپيمايي با شكوهي شركت كردند. آنها در اين مراسم عظيم به دولت بختيار رأي منفي دادند و خواستار سرنگوني حكومت پهلوي و دولت دست‌نشانده بختيار، برقراري حكومت اسلامي و بازگشت امام خميني به ميهن شدند.
تظاهرات تاريخي اربعين حسيني در تهران
خوشبختانه در باب همايش بزرگ اربعين 1357، گزارشات مستند و فراواني در دسترس تاريخ پ‍‍‍ژوهان است. همين امر موجب گشته كه پاره‌اي از آنان، تصاوير نسبتاً دقيق و مستندي از آن به دست دهند. به عنوان نمونه نويسنده اثر« محرم و انقلاب اسلامي» اسناد موجود درباره حجم و گستره حماسه اربعين را اينگونه جمع‌بندي نموده است:
« از ساعت 8 صبح روز اربعين حسيني قشرهاي مختلف مردم تهران همچون دانشجويان، دانش‌آموزان، معلمان، كارگران، كاركنان ادارات و سازمان‌ها و شركت‌هاي دولتي، كسبه و بازاري‌ها، بر اساس برنامه اعلام شده در نقاطي همچون بازار، 45 متري سيدخندان، ميدان كندي، ميدان شهناز، ميدان گمرك، ميدان شاه، ميدان خراسان، پيچ‌شميران، باغ فردوس، قلهك، ميدان ونك، دوراهي يوسف‌آباد، فلكه دوم تهرانپارس، سي متري و ميدان راه‌آهن، اجتماع و به تدريج به سمت ميدان شاهرضا، ميدان 24 اسفند و خيابان آيزنهاور، حركت كردند. پلاكاردهايي كه توسط جمعيت حمل مي‌شد، حاوي مطالب و شعارهايي در حمايت از امام خميني و عليه رژيم سلطنتي و برقراري حكومت اسلامي بود. پس از اجتماع مردم در ميدان آزادي، در هنگام ظهر، اذان قرائت شد و جمعيت نماز خواندند. سپس چند نفر سخنراني كردند و در پايان قطعنامه اين روز قرائت شد. متن اين قطعنامه به شرح زير است:
- ما غيرقانوني بودن سلطنت خاندان پهلوي و خلع شاه را از مقام سلطنتي كه او و پدرش با قوه قهريه غصب كرده بودند اعلام مي‌داريم.
- ما رژيم ارتجاعي شاهنشاهي را مردود مي‌دانيم و خواهان برقراري حكومت اسلامي در ايران هستيم؛ جمهوري آزاد اسلامي كه با رأي ملت بر سر كار آيد و مملكت را بر مبناي تعاليم حيات‌بخش اسلام اداره كند.
- با تشكيل شوراي انقلاب اسلامي ايران از طرف مرجع عاليقدر و رهبر مبارزات ملت، امام خميني كه به موجب رأي اعتماد مكرر قبلي ملت به ايشان صورت گرفته، تأييد و از ايشان درخواست مي‌كنيم هرچه زودتر اعضاي شوراي انقلاب و حكومت موقت را معرفي كنند تا زمام امور مملكت را به دست گيرند و مقدمات مراجعه به آراي عمومي را براي تعيين آينده ايران فراهم سازند.
- ما دولت بختيار را كه از طرف سلطنت غيرقانوني و با رأي مجلس غيرقانوني بر سر كار آمده به رسميت نمي‌شناسيم.
- سربازان، درجه‌داران و افسران ارتش كه در كنار مردم پشتيبان انقلاب اسلامي ملت باشند مورد علاقه و احترام ملتند و ما از همه ارتشيان مي‌خواهيم كه خود را از ملت و اراده ملت جدا نكنند و اجازه ندهند از آنها به عنوان وسيله‌اي براي تهديد ملت و سركوب مبارزان آزاديخواه استفاده شود.
- قيام و مبارزه اسلامي ملت ايران كاملاً ماهيت اسلامي دارد و همه قشرهاي ملت در آن صميمانه شركت دارند و به هيچ عامل بيگانه كمترين وابستگي ندارد. ملت ما همواره پاسدار اصالت اسلامي و يكپارچگي مبارزه خود خواهد بود و همه قشرها و گروه‌هاي آزاديخواه را از اختلاف و پراكندگي بر حذر مي‌دارد.
- ما خواستار روابط حسنه با تمام ملت‌ها هستيم. به شرط آنكه دولت‌هايشان در مبارزه ملت قهرمان ما كارشكني نكنند كه هر نوع توطئه آنان در كار نهضت بر روابط سياسي و اقتصادي ايران با آنان لطمه جبران‌ناپذيري وارد خواهد كرد.
- مبارزه ملت ما در شكل‌هاي مختلف تظاهرات، اعتصابات و نظاير آن تا پيروزي نهايي و استقرار حكومت عدل اسلامي ادامه خواهد يافت و ملت ما عملاً ثابت كرده است كه در اين راه در تحمل مشكلات مبارزه پرتوان و شكيبا و به وعده نصر و پيروزي الهي اميدوار است.
- ما از وكلاي غيرقانوني مجلسين مي‌خواهيم كه از رفتن به خانه ملت خودداري كنند و به صفوف ملت بپيوندند.
ما از كساني كه در شوراي سلطنتي غيرقانوني به عنوان عضويت داخل شده‌اند، مي‌خواهيم كه غيرقانوني بودن سمت خود را اعلام كنند و بدانند كه از نظر ملت همه مسئوليت‌هاي كشور بايد در دست شوراي انقلاب اسلامي باشد كه امام خميني تعيين خواهد كرد.
در اين روز مردم شعارهايي را سر دادند كه شماري از آنها به شرح زير است:
حسين اين عصر و زمان، خميني است
بزرگ رهبر جهان، خميني است
اگر داري به سر شور حسيني
اطاعت كن تو فرمان خميني
نه شاه مي‌خواهيم نه بختيار
خميني صاحب اختيار
پيام رهبر كبير انقلاب در پي برگزاري راهپيمايي ار بعين 1357
امام خميني در سي‌ام دي، يك روز پس از تظاهرات عظيم و باشكوه اربعين حسيني پيامي خطاب به ملت صادر كردند. ايشان در اين پيام بر ملت غيور ايران درود فرستادند و از آنها تشكر و اعلام كردند به زودي به آنها خواهند پيوست. امام در اين پيام از نمايندگان غاصب خواستند مجلس را ترك كنند. افزون بر اين، به اعضاي شوراي سلطنت اخطار دادند از آن شورا كناره‌گيري نمايند. همچنين به قواي انتظامي و نيروهاي زميني هوايي و دريايي توصيه كردند كه در حفظ انتظامات بكوشند و از ملت شريف و بيدار خواستند با آنها همكاري كند. امام در فراز پاياني پيامش از ملت خواستند از حركت‌هاي اشخاص يا گروه‌هاي منحرف كه در اين موقع حساس به فكر آشوب افتاده و مي‌خواهند به نفع اجانب به كشور خيانت كنند، جلوگيري كنند.
پي‌نوشت‌ها:
-1 ر. ك به محرم و انقلاب اسلامي، نوشته اكبر فلاحي، از انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي، صص279- 278
-2 ر. ك به همان، صص281- 280
