دكتر سيدرضا ميرطاهر
با توجه به تأكيد دونالد ترامپ، رئيس‌جمهوري امريكا درباره اعلام عدم پايبندي ايران به برجام، كشورهاي اروپايي در حال آماده كردن مجموعه‌اي از تدابير و اقدامات هستند و اميدوارند اگر ترامپ درخواست آنان براي تأييد مجدد توافق هسته‌اي را در 15 اكتبر ناديده بگيرد، بتوانند همچنان برجام را حفظ كنند. به گفته مقامات كشورهاي اروپايي، اين بسته شامل بيانيه قاطع قدرت‌هاي اروپايي در حمايت از برجام، به همراه تلاش‌هايي براي لابي با اعضاي كنگره امريكا مي‌شود. ترامپ علاوه بر اعلام تصميم خود درباره برجام، راهبرد كشورش براي انجام اقدامات جديد ضد‌ايران از جمله سپاه پاسداران انقلاب اسلامي را ابراز مي‌كند. رئيس‌جمهوري امريكا اعلام كرده به عقيده وي توافقنامه هسته‌اي برجام، در قبال ايران بسيار سخاوتمندانه است و از تلاش اين كشور در جهت توسعه سلاح هسته‌اي جلوگيري نخواهد كرد. با اين حال موضع اروپا در قبال موضع منفي ترامپ در قبال برجام و كارشكني آشكار وي براي از بين بردن اين توافق بين ايران و گروه 1+5 نشان‌دهنده يكي ديگر از موارد اختلاف بين دو سوي اقيانوس اطلس است. در واقع از زمان روي كار آمدن ترامپ، مواضع و اقدامات وي در بسياري موارد نارضايتي و خشم اروپايي‌ها را به دنبال داشته است. موضع ترامپ درباره خروج از توافقنامه آب و هوايي پاريس، مخالفت ترامپ با انعقاد توافق تجارت آزاد بين اتحاديه اروپا و امريكا و نيز درخواست‌هاي مكرر وي از اعضاي اروپايي ناتو براي افزايش بودجه نظامي و افزايش سهم‌شان در ناتو از جمله مواردي است كه باعث بروز شكاف بين اروپا و امريكا شده است، اما اكنون مخالفت شديد ترامپ با برجام كه از ديدگاه اروپايي‌ها توافقي منطقي و مناسب در چارچوب حل و فصل مسئله هسته‌اي ايران تلقي مي‌شود، بار ديگر اختلاف بين اروپا و امريكا آشكار شده است. ترامپ در اظهاراتي عجيب و غير‌معمول برجام را مايه شرمساري براي امريكا و يكي از بدترين توافقنامه‌هايي ناميده كه تاكنون درباره آن مذاكره شده است. موضع‌گيري ترامپ عليه برجام حتي باعث نگراني بسياري از دستياران وي و همچنين برخي از نزديك‌ترين متحدان امريكا شده، به‌طوري كه برخي از آنها به طور محرمانه از مقامات امريكايي سؤال كرده‌اند آيا هدف واقعي ترامپ حمله به تأسيسات هسته‌اي ايران است؟ يكي از اين مقامات امريكايي در اين زمينه اظهار داشته كه بحث‌ها بر سر ايران، باعث عصبانيت و نگراني جان كلي، رئيس كاركنان كاخ سفيد، جيمز ماتيس، وزير دفاع امريكا و همچنين ركس تيلرسون، وزير امور خارجه اين كشور شده است كه تلاش كرده‌اند به رئيس‌جمهوري امريكا بگويند رويكردي كه وي به دنبال آن است خطراتي جدي دارد. در مقابل، متحدان ترامپ كه مخالف برجام هستند رئيس‌جمهوري امريكا را به دقت زير‌نظر دارند تا ببينند آيا وي مي‌تواند در برابر فشارها مقاومت كند يا خير.
ديدگاه كارشناسان خلع سلاحكارشناسان نخبه غربي متخصص در زمينه مسائل هسته‌اي و خلع سلاح، موضعي بر‌خلاف نظر ترامپ دارند، كما اينكه بيش از 80 كارشناس خلع سلاح در سپتامبر 2017 در نامه‌اي ضمن تأكيد بر كارآيي توافق هسته‌اي ايران از رئيس‌جمهوري امريكا خواستند در تصميم خود براي لغو برجام تجديد نظر كند. اين كارشناسان در بيانيه‌اي مشترك، برجام را «دستاوردي مثبت در تلاش‌هاي بين‌المللي براي منع گسترش تسليحات هسته‌اي» توصيف كرده و تأكيد كردند در سايه قدرت نظارتي مندرج در برجام، از قابليت ايران براي ساخت تسليحات هسته‌اي به شكلي چشمگير كاسته شده است. آنها معتقدند اين توافق شرايطي پديد آورده است كه «هرگونه تلاش ايران در آينده براي پيگيري جنگ‌افزار هسته‌اي حتي در يك برنامه پنهاني بي‌درنگ تشخيص داده مي‌شود». آنها در عين حال هشدار دادند كه «اقدام يكجانبه امريكا خصوصاً بر مبناي ادعاي بي‌پشتوانه فريبكاري ايران، تنها امريكا را منزوي خواهد كرد». امضا‌كنندگان اين بيانيه كارشناسان ديپلماسي منع گسترش جنگ‌افزار هسته‌اي از سراسر جهان بودند. در ميان آنها اسامي «نوبوياسو آبه»، كميسيونر كميسيون انرژي اتمي ژاپن، «هانس بليكس»، مديركل پيشين آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، «تامس شي»، مقام پيشين امور ايمني در آژانس بين‌المللي انرژي اتمي و «تامس كانتريمن»، مديركل پيشين وزارت خارجه امريكا در امنيت بين‌المللي و منع گسترش تسليحات هسته‌اي به چشم مي‌خورد. اين بيانيه به ابتكار «انجمن كنترل تسليحات» در واشنگتن تهيه شد.
ديدگاه اروپايي‌ها موضع ترامپ درباره برجام به هيچ عنوان مورد موافقت شركاي اروپايي واشنگتن نيست، كما اينكه حتي ترزا مي، نخست‌وزير بريتانيا كه متحد استراتژيك امريكا محسوب مي‌شود نيز بر حفظ برجام تأكيد دارد. در اين راستا، ترزا مي و امانوئل ماكرون، رئيس‌جمهوري فرانسه هر دو اخيراً با ترامپ گفتوگو و نگراني‌هايشان را در مورد تصميم وي براي عدم تأييد برجام اعلام كردند. از نگاه فرانسوي‌ها، اگر اين فضا به‌وجود آيد كه امريكا ديگر از برجام حمايت نمي‌كند، اين توافقنامه با مخاطره روبه‌رو شده و در آن صورت اجراي آن بسيار دشوار خواهد بود. از سوي ديگر اروپايي‌ها معتقدند خروج امريكا از برجام تبعات سنگيني براي اين كشور كه مدعي رهبري جهاني است، خواهد داشت، كما اينكه فدريكا موگريني، رئيس سياست خارجي اتحاديه اروپا بر اين مسئله تأكيد كرده كه خروج امريكا از برجام به معناي غير‌قابل اعتماد بودن واشنگتن خواهد بود. ضمن اينكه وي در كنايه به موضع ترامپ، تأكيد كرده امريكا همان كشوري است كه دو سال به پايبندي ايران به برجام رأي موافق داد و اكنون آن را رد مي‌كند. در عين حال اظهارات متعدد مقامات و سران اروپايي درباره لزوم ادامه برجام حاكي از آن است كه از ديدگاه آنها برجام، كاركرد مناسبي داشته و بايد با توجه به پايبندي ايران به آنكه آژانس بين‌المللي انرژي اتمي تاكنون هشت بار در گزارش‌هاي خود به آن اذعان كرده، ادامه يابد. بدين ترتيب با اعلام موضع ترامپ درباره برجام، نگراني اروپايي‌ها از اين مسئله به طور آشكار افزايش يافته است. از نگاه مقامات ارشد اروپايي از جمله سران آلمان، فرانسه و بريتانيا، بدون حمايت امريكا از توافق هسته‌اي ايران و شش قدرت جهاني، احتمال فروپاشي آن كه مي‌تواند پيامدهاي گسترده‌اي داشته باشد، به شدت افزايش خواهد يافت. در واقع اتحاديه اروپا برجام را توافقي در چارچوب كنترل برنامه هسته‌اي ايران مي‌داند، در حالي كه از ديدگاه ترامپ، برجام نه فقط بايد باعث كنترل و نظارت و محدوديت‌هاي شديد بر برنامه هسته‌اي ايران باشد، بلكه بايد ديگر نگراني‌هاي امريكا از جمله درباره برنامه موشكي ايران، اقدامات منطقه‌اي ايران و نيز وضعيت حقوق بشر در ايران را در‌برگيرد. در عين حال خودداري رئيس‌جمهور امريكا از تأييد برجام به معني خروج امريكا از اين توافقنامه نيست، بلكه 60 روز به كنگره فرصت مي‌دهد تا در مورد اعمال دوباره تحريم‌هاي تعليق شده عليه ايران در چارچوب برجام، تصميم‌گيري كند. به نظر مي‌رسد خودداري ترامپ از تأييد پايبندي ايران به برجام باعث خواهد شد همه طرف‌هاي اين توافقنامه در يك سو و امريكا در طرف ديگر قرار گيرند. به ويژه براي اروپايي‌ها با توجه به اجراي برجام از سوي ايران، دغدغه انجام اقدامات هسته‌اي نظامي از جانب تهران برطرف شده و آنها اكنون مشتاق گسترش روابط تجاري و اقتصادي با ايران هستند. هرچند برخي سران اروپايي اظهار‌نظر‌هايي درباره شريك بودن در نگراني‌هاي امريكا درباره برنامه موشكي ايران و نيز اقدامات منطقه‌اي آن دارند، با اين حال از ديدگاه آنها، پيگيري اين مسائل نبايد به بهاي از ميان رفتن برجام صورت گيرد.
