سید احمد حسینی*
پس از 29سال از خاتمه جنگ، انتقال ارزشهای
برآمده ازاین رویداد مهم به نسل‌های جدید، کماکان یک دغدغه فرهنگی برای مسئولان و
مدیران کشور است. در همین حال،برآیند نتایج بدست آمده از سه دهه تبلیغات پر حجم و
فعالیت های متنوع و مختلف فکری و فرهنگی که میلیاردها تومان برای آن هزینه شده است،
آنچانکه باید،هنوز رضایت بخش نیست، این ناکامی در کجا ریشه دارد؟ تحلیل و تبیین
مبسوط این مساله را به فرصتی دیگر وا می گذارم؛ امادر این یادداشت کوتاه و از باب
ادای دین به حداقل تنی چند از رفقایی که در جنگ در کنارشان بوده ام و اکنون آنها
رفته اند و من برکنار! ناگزیر از طرح چند «نکته» ام:
یکم؛ شرکت در جنگ، مصداق بارز ایثارگری است؛ اما این،
همه ماجرا نیست. برای مردان، جنگ تجربه ای است اساسی که هم الهام بخش است و هم به
زندگی مردانه شان زیر سایه اسلحه و خون ارزش می‌بخشد. این یک «تجربه انسانی» است،
بدور از ایدئولوژی و فرهنگ خاص!
دوم؛ جنگ به خودی خود ارزش نیست؛ اما ارزش هایی که
در حاشیه جنگ خلق می شوند در جهت استمرار و کیفیت حیات ملت ها مهم و با ارزش اند.
نکته اینجاست که این خلق شدگی از جانب شهر و جامعه روی می‌دهد و در جنگ؛ تنها جلوه
های آن آشکار می شود. پس، این جامعه است که بر بستر یک گفتمان( (Discourseایثار، شهادت و شجاعت و هر آنچه را که یک جنگجو
بدان نیازمند است، تولید می کند.
سوم؛ حال می‌خواهیم این ارزش ها را دوباره از «جنگ»
به «جامعه» بازگردانیم؛ آیا چنین چیزی بدون تثبیت و حفظ کارایی همان گفتمان، امکان
پذیر است؟شهر یکسره پادگان نیست که در آن ایثارگری را صرفا در قالب ادبیات و نگرش
نظامیگری تثبیت کنیم. جنگ به پایان رسیده و اکنون در دوره صلح ایم؛ یا حداقل به
قول هگل در فاصله بین دو جنگ قرار داریم. بنابراین، ارزش های دوران دفاع مقدس
لزوما باید متناسب با نیازهای زندگی در دوره صلح بازیابی شوند. ذخائر و عناصر
فرهنگی این بازخوانی و بازتولید باید به منابع قدرتمندی متشکل از« آگاهی»،«حس
مشارکت جویی»، «اعتماد اجتماعی»و «قدرت گفتمان در حل مساله» متکی باشد.
چهارم؛هر گفتمانبرای بقای خود به چهار مولفه اساسی
نیاز دارد:1- تولید کنندگان گفتمان 2. مخاطبان 3. منابع فرهنگی 4. کنش گفتمانی. بر
این اساس و در جهت بقای گفتمان دفاع مقدس، باید به چند سوال پاسخ دهیم:
·
تولید کنندگان گفتمان، اکنون در چه شرایطی هستند
و چه می کنند؟ آیا به گفتمان و لوازم آن هنوز پای بندند؟
·
مخاطبان امروز( نسل های تازه) در مقایسه با سه
دهه قبل، دارای چه خصوصیاتی هستند و چه تغییراتی را تجربه کرده اند؟
·
برای تولید و تقویت گفتمان دفاع مقدس، چه منابعی
در اختیار داریم؟ آیا روایتگریو آنچه که در قالب«تاریخ شفاهی» عرضه می شود، به
تنهایی کافی است؟ منابع دیگر چیستند؟
·
کنش مدیران فرهنگی کشور در انتقال ارزش های جنگ
به نسل امروز چه اقداماتی را در بر می گیرد؟
پنجم؛ این اشتباه است که گمان کنیم جامعه به مانندموجودی منفعل
است که آنچه که بدان عرضه می شود،می پذیرد و در مقابل آن تسلیم می شود. امروز غلبه
فهم پُست مدرنیستی در حوزه های فرهنگی و به تبع آن رواج آرمان کُشی، فردیّت لجام
گسیخته در زمینه اخلاق، نقصان در کارآمدی گفتمان، انتقال مرجعیت های فرهنگی از
قهرمانان جنگ به سلبریتی ها، غلبه مادیگرایی در حوزه های زندگی و ظهور قدرت شبکه
ای و... جامعه را دستخوش تغییراتی اساسی کرده است. تغییراتی که تجربه های تاریخی و
مشابهی از آن در ذهنیت فرهنگی خود نداریم.
حال چه باید کرد؟
مطالب طرح شده فقط بیانگر خطوط اصلی هستند که هر یک جداگانه
به تبیین و تشریح نیاز دارند. برای آنکه «هسته» مطلب در «پوسته» شعار گرفتار نشود،
به نظر نگارنده- که سابقه حضور داوطلبانه در جنگ دارد- چند اقدام قابل تجویز وجود
دارد:
1.
تفاوت فضای گفتمانی حاکم بر تولید کنندگان و
مخاطبان را بخوبی درک کنیم. متهم کردن نسل جدید به لاقیدی بیهوده است و بلکه آنها
را از گفتمان،بیشتردور می کند تا نزدیک. بیاد دارم رهبرانقلاب در آستانه
انتخابات 92 بیان داشتند: «اگر به جمهوری اسلامی علاقه ندارید به کشورتان که علاقه
دارید؟»به گمانم این نکته سنجی، ناشی از هوش و بینشی واقع گراست که بقیه ارکان
نظام نیز باید به آن تاسی کنند.
2.
عناصر فرهنگی دفاع مقدس باید در قالب جدید
بازتولید شوند. در تحقق چنین خواستی، مهمترین ابزار «زبان» است. این زبان لزوما
گفتار نیست، بلکه شبکه ای مفهومی است که در ساختار زبانی فرهنگ، هنر و رسانه مفهوم
بنیادی واژه ها را به ذهنیت نسل جدید نزدیک می کند. برای آنکه این سخن چندان کلی
هم نباشد، به یک مصداق اشاره می کنم: در جهت انتقال مفهومی مانند «ایثار» به نسل
امروز، توصیه های کلّی مثل: عدم ترس از فقر و کاهش توانایی مالی، توجه به فانی
بودن دنیا و ناپایداری آن و یا از بین بردن تعلقات از جمله ثروت و مکنت؛ قطعا
پژواک گذشته را ندارد.اگرچه سخنان بحقّی هستند.
3.
در انتقال مفاهیم اخلاقی، بار اصلی به دوش «سنت
شفاهی» است. چرا که رسالت مهم آن انتقال سنت های فرهنگی است.در کنار تاریخ شفاهی
که مبتنی بر مصاحبه و روایتگری است، عناصر فرهنگی دفاع مقدس باید در سنت شفاهی که
خانواده ها در کانون آن قرار دارند، بیش از پیش نهادینه شوند. خودِ این اقدام
لوازمی دارد و البتهالزام‌هایی!
4.
اگرچه اسطوره ها و حماسه ها معناهایی را در
زندگی روزمره نمایندگی می کنند و صد البته نیز وجود آنها لازم و بلکه ضروری است؛
اما بسطنگرش اسطوره ای به شخصیت ها و رویدادهای تاریخی، خطایی است بس مهلک و خطر
آفرین ! چرا؟ چون خطر آنجاست که اسطوره ها
که در جانب ذهن تاریخی ایستاده اند نتوانند وارد دنیای عینی شوند و زندگی ما را
جهت دهند. قهرمانان جنگ، مردان همین کوچه و بازار بودند و نه مقیمان آسمان! پس
آنها را برای نسل جدید با همه ویژگی های انسانی شان ترسیم کنیم و نه اسطوره هایی
خارج از جهان واقعی.آنها نیز در دو راهی انتخاب های مهم، دچار دلهره و ترس می شدند همچنانکه هر انسان دیگری چنین
است.آنها از یک مسیر طبیعی وارد مرزهای معنا شده بودند بنابراین نباید آنها را موجوداتی
فرا طبیعی، فراانسانی و دور از دسترس نشان داد.
خاتمه آنکه؛ شهدا و جانبازان و فداکاران جنگ و دفاع مقدس به
تمجیدها نیازی ندارند، آنها به نتیجه یکی از مهمترین انتخاب‌های دوران زندگی خود
رضایت دارند و اگر نه، به پشت کنندگان به این ارزش ها خرده نمی گرفتند.
به قول عطار نیشابوری؛
محتاج به دانه زمین نیست مرغی که به شاخ لامکان رفت
