مهدی پورصفا
اين روزها موضوع هستهاي ايران و اقداماتي كه امريكاييها براي بازگشايي بحث بازرسي از سايتهاي نظامی ايران انجام ميدهند، يكي از مهمترين عناوين رسانههاي دنياست. چندي پيش نيز رسانههاي اسرائيلي از ارائه اطلاعات جديد در خصوص برخي فعاليتهاي نظامي ايران خبر داده بودند.
اميد برخي در دولت اين است كه آژانس انرژي اتمي با ارائه يك عملكرد حرفهاي زير بار فشارهاي امريكا براي درخواست بازرسي و دسترسي به سايتهاي نظامي ايران كه ميتواند زمينهساز افشاي اسرار ملي ايران نشود، نرود. با اين حال برخي تجربيات گذشته نشان ميدهد با وجود همكاري ايران در بسياري از زمينهها آژانش انرژي اتمي زير بار فشار كشورهاي غربي رفته و عملاً زمينه تحريمهاي فراواني عليه ايران به وجود آورده است.
شايد يكي از بارزترين اين تجربهها مطرح كردن «طرح اقدام» بود؛ طرحي كه ايران براي پاسخ دادن به تمام ابهامات امريكاييها مطرح كرده بود و با وجود اميدواري آژانس براي حل و فصل مسائل موجود با فشار سياسي امريكا عملاً نتيجهاي براي ايران داشت.
طرح اقدام چه بود
طرح اقدام در حقيقت تلاشي از سوي ايران براي پايان بخشيدن به پرونده هستهاي ايران و همچنين رفع ابهامات فني با تعريف همكاريهاي گسترده با آژانس انرژي اتمي در زمان رياست علي لاريجاني بود. صدور قطعنامه 1737 و اعمال تحريمهاي جديد ايران به دنبال راهحلي براي مسئله هستهاي بود تا تحريمهاي شوراي امنيت را لغو كند. در 26 ژوئن 2007 علي لاريجاني مسئول پرونده هستهاي ايران به ملاقات دبيركل آژانس در وين رفت و اعلام كرد ايران آماده است در يك همكاري نزديك با آژانس ابهامات پرونده هستهاي را رفع كند. در نهايت 21 آگوست 2007 ايران و آژانس بينالمللي انرژي اتمي در نشستهايي در تهران به توافق رسيدند تا مسائل حل نشده راجع به پرونده هستهاي ايران را حل كنند. (البرادعي،1391:281) اين همكاري تحت عنوان طرح اقدام مطرح شد كه طي آن همه مسائل باقيمانده بايد حل ميشد و آژانس پذيرفت كه پس از اجرايي شدن طرح اقدام پرونده ايران طبق روال عادي انجام بگيرد. ايران و آژانس متعهد شدند ظرف مدت سه ماه تمام مسائل باقيمانده را حل كنند. طرح اقدام به بررسي اتهامات وارد شده به ايران كه اطلاعاتي درباره آنها به آژانس ارائه نكرده بود، ميپرداخت.
در همين راستا هيئتي به سرپرستي اولي هاينونن (معاون امور پادمانهاي آژانس) با همراهي ويلموس سروني (مسئول روابط خارجي آژانس) و يوهان روتنباخ (مشاور حقوقي آژانس) در آگوست 2007 به تهران آمدند تا مسائل مورد نظر را با مقامات ايراني حلوفصل كنند. مذاكرات نمايندگان آژانس با مسئولان ايراني در چند دور انجام گرفت. با توجه به توافقات ايران با آژانس قرار بر اين بود بازرسان آژانس از رآكتور آب سنگين اراك و تأسيسات نطنز بازديد كنند و مسائل باقيمانده درباره آزمايش پلوتونيوم در گذشته، دامنه برنامه غنيسازي، آلودگي اورانيوم در تجهيزات دانشگاه شريف و مطالعات مربوط به پروژههاي خاص را حل كنند.
در ماه آگوست پيشرفتهايي در برنامه طرح اقدام با همكاري ايران انجام شد و ايران اطلاعاتي را كه آژانس به آنها نياز داشت و به دنبال آن بود فراهم كرد پيشرفت طرح اقدام امريكا، خاوير سولانا را از ادامه مذاكرات با ايران بازداشت و مذاكرات ايران و 1+5 با وجود تلاشهاي ايران بينتيجه ماند. از طرفي روسيه و چين اعلام كردند موافق مجموعه ديگري از تحريمها عليه ايران نيستند. به اين ترتيب اواخر سپتامبر 2007 گروه 1+5 برنامه طرح اقدام را تأييد كرد و ايران را به شفافسازي در برنامه هستهاي و رفع نگرانيهاي موجود واداشت.
دور دوم مذاكرات نمايندگان ايران (جواد وعيدي) و آژانس (اولي هاينونن) در 9 اكتبر و دور سوم مذاكرات در 30 اكتبر در تهران برگزار شد كه طي اين مذاكرات بنا بود سؤالات و مسائل باقي مانده حل شود.
كشورهاي 1+5 در نشستي كه دوم نوامبر در لندن برگزار شد توافق كردند اگر ايران نتواند به سؤالات و ابهامات بازرسان آژانس پاسخ قابل قبولي دهد، دور جديدي از تحريمها عليه ايران اعمال خواهد شد. در بيانيهاي كه در پايان نشست از سوي وزارت خارجه انگليس منتشر شد، ذكر شد اگر گزارش دبيركل آژانس بينالمللي انرژي اتمي در پايان مهلت تعيين شده طرح اقدام قانعكننده نباشد، شش كشور تلاش ميكنند دور سوم تحريمها را عليه ايران افزايش دهند.
اميدهايي براي بستن پرونده هستهاي
دبيركل آژانس در 15 نوامبر 2007 گزارشي مبني بر نتايج طرح اقدام ارائه كرد كه در آن شرحي از پاسخهاي ايران به سؤالات و گزارشي از بازديدها و آزمايشات بازرسان آژانس آمده بود. طبق گزارش آژانس پاسخهاي ارائه شده ايران درباره برنامههاي سانتريفيوژهاي P1 وP2 مطابق يافتههاي آژانس بود. همچنين آژانس توانست عدمانحراف مواد هستهاي اعلام شده از سوي ايران را تأييد كند. ايران دسترسي كافي به افراد را فراهم كرده و در يك شيوه زمانبندي شده به سؤالات پاسخ و شفافسازيهايي انجام داده بود، البته به گفته آژانس برخي ابهامات هنوز در مورد پرونده هستهای ايران وجود داشت از جمله برنامه گذشته و فعلي غنيسازي سانتريفيوژ و تحقيقات مربوط به آن كه آژانس همچنان به بررسيهاي خود در اين زمينه ادامه خواهد داد. همچنين اين گزارش ذكر ميكند با توجه به اجرا نشدن كامل پروتكل الحاقي توسط ايران، آژانس در موقعيتي نيست كه درباره نبود مواد و فعاليتهاي ذكر نشده در ايران اطمينان دهد. در نهايت آژانس از ايران ميخواهد پروتكل الحاقي و اقدامات اعتمادساز از جمله تعليق كامل غنيسازي را اجرا كند و به اعتمادسازي درباره دامنه و ماهيت برنامه حاضر خود ادامه دهد.
گزارش نوامبر مديركل آژانس در مورد طرح اقدام نگرانيهاي امريكا و همراهانش را تقويت كرد. گريگوري شولت نماينده امريكا در آژانس نگران اين بود كه ايران واقعاً مداركي براي حل مسائل ارائه دهد. شولت هفتم دسامبر در تلگرافي به واشنگتن پست نوشت: ما بايد اطمينان حاصل كنيم دبيركل مسائل را مختومه اعلام نكند يا حتي اينگونه بگويد كه اطلاعات ايران با يافتههاي آژانس همخواني ندارد، مانند مسئله پلوتونيوم و سانتريفيوژها، همچنين هفتم دسامبر در نشست كشورهاي همفكر عضو آژانس (امريكا، انگليس، فرانسه، آلمان، استراليا، كانادا، ژاپن) در وين، ديپلماتها از مختومه اعلام كردن دو مسئله در پرونده ايران ابراز نگراني كردند. اسميت نماينده انگليس از اين موضوع ناراحت بود كه آژانس اين اختيار عمل را ندارد هر وقت خواست دوباره به آن موضوعات بپردازد. شولت نيز اهميت تحت فشار گذاشتن ايران را به البرادعي در قالب برنامه كاري تأكيد كرده بود.
فشار بر آژانس با حربه بودجه
آژانس و دبير كل آن تحت فشار امريكا بودند تا طرح اقدام به نتيجه مطلوب نرسد و مسائل مطرح شده همچنان تمام نشده باقي بماند. امريكا قبلاً نيز آژانس را تهديد به قطع كمكهاي مالي كرده بود و به دبيركل آژانس گفته شده بود اگر آژانس به امور جنبه سياسي بدهد، امريكا ميتواند با بودجه آژانس همان كاري را بكند كه با اتحاديه پست جهاني انجام داد. در واقع برنامه طرح اقدام امريكا را درباره برخي مسائل نگران ميكرد، مانند افزايش همكاري ايران با آژانس و اينكه فرصت ترغيب چين و روسيه به تحميل هرگونه تحريمهاي بيشتر عليه ايران ممكن است، تضعيف شود. همچنين موفقيت ايران در حل مسائل هستهاي ميتوانست درخواست شوراي امنيت براي تعليق غنيسازي اورانيوم را از بين ببرد.
دبيركل آژانس در روز نخست نشست شوراي حكام در 22 نوامبر 2007 اعلام كرد كه ايران در شفافسازي فعاليتهاي هستهاي در حال پيشرفت است اما در عين حال در سخنان خود عنوان كرد آژانس قادر نيست به طور موثق و معتبر در مورد فقدان هرگونه مواد و فعاليتهاي اعلام نشده در ايران اطمينان دهد. 30 نوامبر 2007 سعيد جليلي نماينده ايران در ديداري با سولانا نماينده اتحاديه اروپا در لندن مذاكراتي را انجام دادند كه نتيجهاي دربرنداشت. پس از اين مذاكرات و دريافت نتيجه مذاكرات توسط سولانا، گروه 1+5 نشستي را اول دسامبر در پاريس برگزار كردند كه در اين نشست بر افزايش فشار بر ايران و اقدام به كار روي قطعنامه تازهاي عليه ايران به توافق رسيدند.
آيا باز هم ميتوان به آژانس اعتماد كرد
بازخواني اين داستان عبرتآموز ميتواند به مقامات ايراني نشان دهد تكيه كردن بر آژانس به عنوان يك نهاد مستقل اقدامي غلط است.
آژانس بينالمللي انرژي اتمي ميتواند تحت فشار امريكا تمام تلاشهاي ايران را ناديده بگيرد، همان گونه كه در خصوص طرح اقدام و با وجود همكاريهاي حداكثري ايران چنين كرد.
حال سؤال اينجاست كه با اين كارنامه باز هم توجيهي به اعتماد مسئولان دولتي به آژانس بينالمللي اتمي وجود دارد يا بايد شاهد اين بود كه باز هم ايران به عنوان متهم اصلي در زيرپاگذاشتن برجام معرفي شود.