معصومه طاهري
رضا بيات دكتراي ادبيات فارسي دارد. او حدود شش سالي ميشود كه بهطور تخصصي در حوزه ادبيات شيعه فعاليت دارد و به تأليف مقاله و كتاب ميپردازد. از جمله آثار وي ميتوان به تصحيح «علينامه» اشاره كرد كه نخستين اثر منظوم شيعي بعد از شاهنامه محسوب ميشود. وي در حال حاضر بهعنوان رئيس مؤسسه ادبپژوهي شيعه، با همكاري تعدادي از متخصصان و كارشناسان ادبيات فارسي، روي متون ادبي شيعي كار تحقيقي و پژوهشي انجام ميدهد؛ كاري كه در نوع خود بينظير است. با ايشان در حاشيه سومين كنگره ضيافت شاعرانه غدير كه در اصفهان برپا شده است، به گفتوگو نشستيم.
حوزه كاري مؤسسه ادب پژوهي شيعي در چه زمينهاي است؟
در اين مؤسسه ما به بررسي تاريخ ادبيات شيعه و نقد اين ميراث باارزش ميپردازيم؛ يعني نقد ادبيات و تاريخ آن اصليترين فعاليت ما در مؤسسه است و بنا داريم ميراث زبان فارسي در حوزه شيعه را بررسي و گردآوري كنيم. البته در حال حاضر خدمات عمومي و گسترده بينالمللي نداريم ولي بهصورت مجازي در سايت سليس (salis110. ir) به بررسي نسخ داخل و خارج از كشور ميپردازيم. از ديگر كارهاي ما حمايت از پاياننامههاست. تاكنون از هشت رساله دكتري و 15 پاياننامه ارشد حمايت كردهايم.
بازخورد كار شما چگونه بوده است؟
با توجه به اينكه كار ما نياز به تمركز و دقت دارد تا بتوانيم منابع درست را از غلط تشخيص دهيم، خيلي به دنبال بازخورد و رسانهاي كردن كارهايمان نيستيم و كم روي اين مسئله و تبليغ آن كار كردهايم ولي همان بخشهايي هم كه روي سايت سليس بارگذاري شده با استقبال خوبي از سوي متخصصان و كارشناسان زبان و ادبيات فارسي همراه بوده است. كار ما جنبه تخصصي دارد و براي مخاطب عام نيست اما با اين حال، كتاب «علي نامه» با توجه به جنس كار و اينكه شناخته شده هم نبود، فروش خوبي داشت و چاپ اولش ظرف دو ماه تمام شد. اين نشان ميدهد كه كارهاي ما مخاطباني وسيعتر از حد توقعمان دارد.
با دانشگاهيان تعامل و ارتباط دو سويه هم داريد يا اينكه صرفاً توليدكننده محتوا هستيد؟
در كار مؤسسه جمعي از دانشآموختگان ارشد و دكتري با هدف توليد محتوا دور هم جمع شدهاند. در حال حاضر در مرحله توليد هستيم و قصد داريم در مراحل بعدي ارتباطات را بيشتر كنيم.
در بحث عرفانهاي انحرافي در ادبيات فارسي اين سؤال مطرح است كه چرا شخصيتي مانند حلاج را در كتابهاي درسي داريم درحاليكه نظر رهبري و امام درباره او مثبت نبوده و صراحتاً در تاريخ ميخوانيم كه يكي از نواب اربعه او را مرتد دانسته و حكم ارتدادش را امام زمان(ع) امضا نمودهاند؟
كتابهاي درسي كه جريان و مشكلات خودش را دارد. در همين زمينه جلساتي را با مسئولان آن داشتهايم و اميدواريم تأثيري داشته باشد. نكته درباره حلاج و برخي از عرفا اين است كه خيلي هم شكل و شمايل عجيبي نداشتهاند. بهمرور كه جلو آمدهايم و نقلهايي شده، اينها را بزرگ كردهاند و كمكم پديده كرامتسازي اتفاق افتاده است. در كتاب «سيبي و دو آيينه: در مقامات و مناقب عارفان فرهمند»، آقاي هاشمينژاد، شرح حال عارفان مشهور را از تذكرههاي مختلف جمع كرده و كنار هم گذاشته است؛ مثلاً شرح حال حلاج يا جنيد يا بايزيد بسطامي را از كتابهاي مختلف، به ترتيب تاريخ تأليف، جمع كرده است. در اين كتاب متوجه ميشويم كه يك آدم عادي هرچه جلوتر آمده بزرگ و بزرگتر شده و از او عارفي با كرامات ساخته شده است.
چه كنيم ادبيات شيعي در آموزش رسمي نهادينهشود؟
ما قصد نفي ديگر گونههاي ادبي را نداريم؛ ميخواهيم اثباتي كار كنيم و منابع غني و معتبر ادبيات ديني را معرفي نماييم. وقتي اين معرفي بين خواص و دانشگاهيان صورت گيرد، كمكم در سطح جامعه هم جا ميافتد. با دفتر تأليف كتب درسي جلساتي داشتهايم كه اميدواريم تأثيري داشته باشد. از «علينامه» درسي را تهيه كردهايم و در اختيار آموزش و پرورش گذاشتهايم. در حال حاضر در كتب فارسي آموزش و پرورش، فصلي خالي وجود دارد تا مناطقي كه زبان محلي دارند، آن فصل را مطابق زبان و فرهنگ خودشان بنويسند و پر كنند اما معمولاً در مدارس از اين فصل ميگذرند. ما براي اين فصل، جزوهاي با محتواي ادبيات شيعي توليد كردهايم و علاقهمنديم در اختيار مدارس و دبيران محترم قرار دهيم.
همكاري هم شده است؟
اين كاري خصوصي است و هنوز به آموزشوپرورش پيشنهاد ندادهايم؛ فعلاً مخاطب ما مدارس و دبيران هستند تا در صورتي كه بخواهند در اختيارشان قرار دهيم. اين جزوات كه براي پايههاي هفتم، هشتم و نهم طراحي شدهاند، مانند كتاب فارسي درس و تمرين دارند فقط متون آنها شيعي است.
به نظر شما كدام بعد از اهل بيت را كمتر معرفي كردهايم؟
بحث معارف و اعتقادات يكگونه ادبي بسيار پررنگ است كه كمتر به آن پرداختهايم. در قرن هفتم و هشتم شعرايي بودهاند كه زندگي معصومين را به شكل منظومههاي بسيار زيبايي تصوير كردهاند. مثلاً درباره تاريخ پيامبر، امام علي و سفر امام رضا از مدينه تا مرو... از دوران قبل از صفويه كتابهاي زيادي دراينباره هست. منتها امروزه متأسفانه ادبيات ديني به عزاداري محدود شده است. در دوره ليسانس رشته ادبيات، يك واحد درسي است كه دانشجويان در هر دين و مسلكي كه هستند، بايد يكسري از آيات و احاديث را بشناسند و بتوانند معني كنند اما متأسفانه اين درس به ادبيات صوفيانه منحصر شده است و صرفاً احاديثي كه آنها ساختهاند و نقل كردهاند مطرح ميشود. در واقع اين درس وقف عرفان شده است،در حالي كه در حوزه منقبتسرايي آيات و احاديث زيادي داريم كه شايد خيلي از منبريها آنها را نشنيده باشند چه برسد به دانشجويان. در مؤسسه ما، از پاياننامهاي در دانشگاه علامه طباطبايي حمايت شد با عنوان «جلوه آيات و احاديث ولايي در اشعار پيرامون چهارده معصوم». اين پاياننامه جايگزين مناسبي براي درسنامههاي «جلوه آيات و احاديث در ادبيات فارسي» محسوب ميشود.
به نظر شما كتابهاي ادبي شيعي ثقيل نيست؟
خير، اتفاقاً شعرهاي مذهبي چون براي عموم سروده شدهاند، ساده و روان هستند. مثلاً ملاحسن كاشي كه بهشدت در ترويج تشيع در ايران تأثير داشته است، شعرهايش را براي مردم گفته تا بفهمند؛ درحاليكه ادبيات امثال فرخي و خاقاني دشوار است چون مخاطبشان دربار و ديگر شعراي درباري بوده تا صله بگيرند يا برتري خود را اثبات كنند. ادبياتي كه براي عامه مردم سروده ميشود ساده است و شاعر مذهبيسرا چون دغدغه دين دارد و ميخواهد مردم شناختي پيدا كنند ساده ميسرايد.
كارهاي رسانهاي و حمايتي را در اين حوزه مطلوب ميدانيد؟
كل كار معطوف به برگزاري همايش و كنگره شده است. توليد كار خوبي است اما توليدات از قبل مطرح و گردآوري نميشود. وقتي ميراث ادبيات شيعه را معرفي نميكنيم، ممكن است احساس شود كه جمهوري اسلامي فقط خودش در حال توليد و ساختن است و شبهه ايجادگردد كه ادبيات ديني و شيعي سابقه جدي ندارد.
براي شناخت مردم چه كتابهايي توصيه ميكنيد؟
كتابهاي آقاي صحتي سردرودي و آقاي مهدي آصفي كه كتاب «غدير در آيينه شعر فارسي» را دارد. مرحوم احمد احمدي بيرجندي كه مجموعه مدايح نبوي، مناقب علوي، مناقب فاطمي و... را چاپ كرد. ايشان شرح مفصلي بر اشعار مذهبي نوشته كه بسيار مفيد است. مؤسسه ما هم گزيده مذهبي ديوان شعراي برجسته را همراه توضيحات در دست چاپ دارد. خيلي از اين ديوانها به دليل حجيم و ناياب بودن در بازار راحت پيدا نميشود.