نقش مساجد در شهرهای مسلمان نشین و بررسی
وضعیت کنونی مساجد تبریز به عنوان پایتخت جهان تشییع در آستانه سال 2018
موضوعی است که در این باره به آن پرداخت شده است.
مساجد نماد هویت هر شهر اسلامی
هر شی، هر موضوع و هر مفهومی
دارای هویت، یا نیازمند به احراز هویتی است که این هویت به عنوان وجه ممیزه
آن با سایر اشیا و موضوعات و مفاهیم دارای دو بعد باطنی و ظاهری یا معنوی و
مادی است.
این دو بعد از هویت، مستقل از
یکدیگر نبوده و ویژگی‌های هر کدام بر تقویت یا تضعیف مختصات دیگری تاثیر
دارند. به تبعیت از این موضوع، آثار و تجلیات کالبدی ارزش‌های فرهنگی و
باورهای یک جامعه نیز مبین و نیازمند بهره‌گیری از ابزار هویتی خواهند بود
تا توسط آن‌ها خود را معرفی کرده و به تعامل و تقابل و گفتوگو با دیگران
برخیزند.
بنابراین، تمدن و فرهنگ و در
نتیجه شهر و محل زندگی مسلمانان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیازمند
تجلی وجوه ممیزه خویش با آثار سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها است.
از ابتدای ظهور اسلام، یکی از
بارزترین وجوه هویتی جامعه و شهر اسلامی مسجد بوده که همه از جنبه هویت
ظاهری و هم از بعد هویت معنوی، ایفای نقشی بنیادین را عهده‌دار بوده است.
تبریز پیشرو در مسایل اعتقادی و سیاسی جهان اسلام
شهر تبریز یکی از شهرهای پیشرو در
مسایل سیاسی و اعتقادی جهان اسلام است که عنوان پایتخت جهان تشییع را در
طول تاریخ از آن خود کرده و اکنون در آستانه رویداد بزرگ «تبریز 2018» به
عنوان پایتخت گردشگری جهان اسلام قرار دارد.
تبریز با ابنیه تاریخی خود از
خانه های تاریخی و موزه ها گرفته تا مساجد پر قدمت و باشکوهش، نشان از نقش
خود در انواع مبارزات سیاسی و اجتماعی کشور و حتی در منطقه را دارد.
مسجد علیشاه، مسجد کبود، مسجد سید
حمزه، مسجد جامع تبریز، مسجد 63 ستون، امام علی(ع) و امام رضا (ع) و ...که
در نوع خود بی نظیر و خاص هستند که گاها نقش تاریخی و فرهنگی مثمرثمری
داشته و یا معماری منحصر به فردی دارند.
در کنار این مساجد، تقریبا در هر
محله ی سطح شهر تبریز به دلیل دینداری مردمان این شهر نیز مساجدی هست که
شهروندان و گردشگران یا به دلیل بازدید و یا ادای فریضه معنوی نماز روزانه
به آن رجوع می کنند. در این بین این سوال پیش می آید که آیا وضعیت مساجد
مناسب مهمانان و گردشگران پایتخت گردشگری جهان اسلام است؟
گذری کوتاه به مساجد سطح شهر نشان
می دهد که با وجود فعالیت پرثمر برخی مساجد در طول روز، برخی از مساجد که
تعداد آن نیز کم نیست و گاها در محلات پرتراکم شهری مثل آبرسان و نصف راه
قرار دارند به غیر از ساعات اولیه اذان بسته است و این عمل برای شهری که
عنوان پایتخت جهان تشیع را یدک می کشد که شهروندان و گردشگران برای ادای
فریضه واجب و معنوی نماز با درهای بسته مساجد روبه رو شوند بسی جای تاسف و
ناراحتی را دارد.
علاوه بر عدم امکان بازدید و یا
سختی های اقامه نماز در مساجد سطح شهر برای شهروندان و علی الخصوص گردشگران
به دلیل بسته بودن مساجد، نقش فرهنگی و تربیتی مساجد نیز به دلایلی از
جمله کم کاری ارگان متولی و عدم اختصاص بودجه به مساجد چند صباحی است، به
قوت قبل نیست.
لزوم رسیدگی فوری به مسائل و مشکلات مساجد در آستانه تبریز 2018
علاوه بر مسئله تعطیلی برخی از
مساجد در به غیر از ساعات اولیه اذان، لزوم ساماندهی و رسیدگی به ظاهر
مساجد شهر تبریز از لحاظ تمیزی و بهداشتی در آستانه 2018 بیش از پیش
احساس می شود. مسجد جای برای الوهیت آن سفیدی مطلق کبریایی و اطاعت از
سرچشمه ی پاکی هاست. مکانی که به عنوان نماد مذهب و دینی که تمام سبک و
زندگی جامعه با آن عجین شده است، تمیزی و نظافت بیش از این را می طلبد.
پایتخت گردشگری جهان اسلام که
فرصتی بی نظیر برای هر شهری است که، آرزومند گسترش و توسعه صنعت گردشگری
خود هست در سال 2018 ازآن تبریز شده است. مطمنا در این سال گردشگران که از
اقصی نقاط جهان اسلام وارد این شهر خواهند شد مطمنا برای ادای نماز گذرشان
به مساجد خواهد افتاد و مشاهده این وضعیت کنونی مطمنا متولیان این امر را
زیر سوال برده و نتایج عکس از شهری که شهره عام و خاص داشت در ذهن گردشگر
باقی خواهد گذاشت.
لزوم ورود بیش از این حد اداره
اوقاف به عنوان متولی امور مساجد در برهه ی کنونی که هم در آستانه رویداد
تبریز 2018 قرار داریم و هم وضعیت ظاهری مساجد چندان خوشایند نیست، بیش از
قبل احساس می شود چرا که مساجد به عنوان پاک ترین و معنوی ترین مکان هر شهر
مسلمان نشین دید هر گردشگری را به خود جلب می کنند.
تمیزی و نظافت مساجد باعث ایجاد
حس خاص معنوی و روحانی در هر فرد و گردشگر غیر مسلمان می شود و گاها خود
عاملی در جلب تمایل این افراد به دین پاکی ها است. که به این دلیل باید بیش
از گذشته در زیبایی و انضباط آن کوشید.
در کنار نقش تربیتی مساجد و ادای
فریضه پر فیض نماز در این مکان، برخی از مساجد تبریز سبقه ی تاریخی نیز که
به عنوان جاذبه تاریخی مطرح می شوند مثل مسجد جامع تبریز و یا با معماری
خاصی در شهر جلوه گری می کنند مانند مسجد امام علی (ع) سوالی که مطرح است
اکنون در این مساجد در طول روز به روی گردشگران و شهروندان باز است؟ یا در
وضعیت مناسبی برای ورود گردشگران خارجی قرار دارند؟
مسجد سید حمزه تبریز در آستانه 2018 نیازمند مرمت و احیا فوریتی
یکی از مساجد اصلی شهر تبریز،
مسجدمقبره سید حمزه در محله سرخاب تبریز، در محل تقاطع خیابان ثقه
الاسلام و بازارچه سید حمزه است که در گذشته از شکوه و عظمت زیادی
برخوردار بوده است.
قرار گرفتن مسجد مقبره سید حمزه
بن موسی بن جعفر(ع) در کنار مقبره الشعرا قداست و معنویت خاصی به این مکان
تاریخی و فرهنگی بخشیده است. نمونه های حجاری ظریف باقی مانده از این بقعه
نشان دهنده عظمت بنای اولیه است که نزد مردم تبریز از اعتبار و ارزش والایی
برخوردار بوده و اعتقاد به عزت و برکت آن باعث شده است که تنی چند از
عارفان و بزرگان بنا به وصیتشان در جوار آن دفن شوند.
این مکان هم اکنون به زیارتگاهی
پر رفت و آمدی تبدیل شده است که زائران از نقاط مختلف استان و نقاط مختلف
کشور به زیارت این سید جلیل القدر مشرف می شوند.
بنای نخست این بقعه به روایت سنگ
مرمر بالای سر در صحن در سال ۷۱۴ هجری قمری احداث شده است. بقعه این مسجد
مقبره بعد از سالها، در سال ۱۳۸۲ با تخصیص اعتباری معادل ۶۸۱ میلیون ریال
از محل اعتبارات استانی توسط سازمان میراث فرهنگی استان بازسازی و مرمت شد و
با آیینه کاری داخل بقعه توسط سازمان اوقاف و امور خیریه استان اندکی احیا
گردید اما هم اینک نمای خارجی این مکان به قدری آشفته و ناهمگون است که از
دور برای هر رهگذری مشخص نیست.
هم اینک هویت تاریخی این مکان با
ایجاد سایه بان و سوله های غیر کارشناسی شده در اطراف بقعه در حال نابودی
است و آینه کاری های زیبا و فاخر درون بقعه در معرض تخریب است. اما با این
وجود داخل صحن همه روزه مملو از زائران است.
با نزدیک شدن به 2018 که بدون شک
یکی از مقصد گردشگران ورودی به تبریز، مقبره الشعرا و مسجدمقبره سید حمزه
خواهد بود، لزوم رسیدگی هر چه زودتر از کارهای عمرانی مرمت گرفته تا
رسیدگی به علفهای هرز اطراف ساختمان احساس می شود.
هر اقدام در فیروزه جهان اسلام منوط به بررسی های کارشناسی شده، دارد
مسجد کبود تبریز به عنوان فیروزه
جهان اسلام چنان معماری را در خود متبلور ساخته که نگاه هر گردشگری را به
خود جلب و آنان را به وجد می آورد.
مسجد کبود با قدمت تاریخی خود
همچنان در این ایام نیز میزبان نمازگزارانی است که روزانه حین نماز ظهر و
مغرب و عشا به این مسجد مراجعه می کنند در کنار این اقدام ارزشمند فرهنگی و
اعتقادی متاسفانه بنا بر گفته کارشناسان برخی از اقدامات چون لوله کشی
گاز، تزیین دیوار های مسجد در ایام خاص با ضربه به دیوار ها و ... باعث
بروز یک سری ضرباتی بر پیکره آن می شود که نهایت احتمال تخریب آن را در
آینده باعث می شود.
عدم رسیدگی به این امر و جلوگیری
از مواردی که ضربه به بدنه ی این شاهکار معماری اسلامی وارد میکند باعث
ایجاد نگرانی های در دل هر شهروند تبریزی شده است. مکانی که به عنوان
سرمایه ارزشمند شهر و حتی کشور مطرح است لزوم رسیدگی و فعالیت های اصولی و
کارشناسانه را می طلبد.
ساخت نمازخانه در پارکها از اقدامات شایسته شهرداری در ارائه خدمات به گردشگران و شهروندان
شهرداری تبریز در سال های گذشته
با احداث نمازخانه مخصوص در بیشتر پارک های سطح شهر، قدم های ارزشمندی برای
برپایی مهمترین فریضه معنوی و مذهبی دین مبین اسلام در رفع معضل عدم
دسترسی و یا بسته بودن مساجد در طول روز برداشته است.
این اقدام شهرداری تبریز با هدف
سهولت ادای نماز برای گردشگران و شهروندان و حفظ قداست و کرامت ادای این
فریضه در مکان پاک انجام شده است .
احداث این نمازخانه ها در پارک
هایی که دسترسی به مسجد در مدت کوتاه وجود نداشت و یا درب مسجد در ساعات به
غیر از ساعات اولیه اذان بسته بود، با استقبال خوبی مواجه شده است.
علاوه بر نمازخانه پارک ها ،
احداث مسجد آبی در کنار مجموعه پارک بزرگ آبی خاوران توسط شهرداری تبریز
یکی از اقدامات مهم و بارز شهرداری تبریز در حفظ هویت اسلامی شهر و ترویج
فرهنگ معنوی فریضه نماز و اهمیت دادن به مساجد است.
هدف احداث این مسجد آبی تبدیل شدن
آن به نماد کنونی تبریز و برگزاری اجلاس و گردهمایی های کشور های اسلامی
در این مسجد است که ۱۴ ستون به عنوان نماد ۱۴ معصوم در این مسجد آبی احداث
خواهد شد.
طرح مسجد آبی به عنوان نخستین
مسجد آبی جهان با کلیت ۹۰ درصد آب در بخش های مختلفی مانند نما، مناره‌ها،
گنبد، دیوارها، پله‌ها و دیگر بخش‌های معماری آن می باشد.
این مسجد بدون ستون بوده و اولین مسجد بدون ستون جهان می باشد که به احترام ۱۴ معصوم ۱۴ تا رواق دور تا دور مسجد واقع خواهند شد.
بررسی اجمالی نقش تربیتی مساجد در گذشته و حال
نگاهی گذرا به فعالیت های فرهنگی و
دینی مسجد و نقش این مکان مقدس در پرورش تربیتی کودکان و نوجوانان و حتی
جوانان ساکنین همان محل در سال های نه چندان دور نشان میدهد که مساجد یکی
از مراکز اصلی هویت یابی این اقشار بود که به مرور نقش مساجد کم رنگ تر شد
هر چند همچنان در مساجدی مثل شعبان، نبی اکرم(ص)، سالاری و ... به قوت قبل و
حتی بهتر از گذشته نیز وجود دارد.
از جمله اقدامات مثمرثمر مساجد در
طی سال های گذشته برگزاری انواع کلاس های فرهنگی و هنری ، هماهنگی مساجد
با سالن های ورزشی و ثبت نام از طریق مساجد، برپایی اردوهای فرهنگی، تفریحی
و بسیاری از فعالیت های دیگر علی الخصوص در فصل تابستان بود که باعث جذب
شهروندان و غنی سازی اوقات فراغت آنان با تکیه بر هویت دینی – مذهبی می شد
که در چند سال گذشته متاسفانه ارائه این فعالیت ها در برخی مساجد چندان
رونقی ندارد که با برنامه ریزی های اصولی می توان دوران رونق را به مساجد
بازگرداند.
هر چند بسیاری از کلاس های
برگزاری چندان به مسایل اعتقادی مرتبط نبود ولی چون در مکان مقدسی همچون
مسجد تشکیل می شد نوجوانان و جوانان با حضور در این مکان بیشتر با مسایل
ارزشی و اعتقادی عجین می شدند.
لزوم بازیابی رونق مساجد به عنوان یکی از مراکز اصلی هویت یابی شهروندان
در دوران کنونی ما شاهد افزایش
آمار جرم و جنایت در جامعه که رابطه مستقیمی با دینداری مردم دارند، هستیم.
فعالیت قوی مساجد در جلب مخاطبین و ارائه آموزش با برگزاری دوره و کلاس
های فرهنگی و نقش تربیتی آنان برای کودکان و نوجوانان از همان آغاز سنین
جامعه پذیری و فرهنگ سازی می تواند، مهم و کارساز باشد و شهروندانی با
اعتقادات قوی اخلاقی پرورش دهد.
البته همچنان در برخی مساجد
برپایی جشن های گلریزان و جذب حامیان خیریه نقش موثری در آزادسازی زندانیان
جرایم غیرعمد و تهیه جهیزیه نوعروسان بی بضاعت، امکان تحصیل افراد کم
برخوردار و بسیاری از فعالیت های نیکو و خداپسندانه دارند ولی با اندکی
تدبیر و همت می توان بیشتر از در این مسیر تلاش کرد تا تمامی مساجد شکوه و
رونق قبل را بدست آورند چرا که مساجد ما ظرفیت بیش از این تعداد را دارند.
پدیده های قرآنی یکی از ثمراتی
است که سالهاست با آموزش های لازم و کشف استعدادها از مساجد بر می خیزند
ولی در چند سال گذشته ما کمتر شاهد رشد و شکوفایی استعدادها در این زمینه
هستیم و نقش مساجد در این زمینه کم رنگ شده است.
از طرفی به دلیل نداشتن کادر
دائمی فعال در مسجد علی الخصوص نگهبان که مستلزم هزینه های است و عدم
دریافت بودجه کافی از طرف متولیان امر، باعث شده است که اکثر مساجد سطح
شهر تبریز به غیر از ساعات اولیه اذان بسته بوده و چندان فعالیتی نداشته
باشند و نقش انسان سازی خود را نتوانند به نحو احسن انجام دهند هر چند برخی
از مساجد نیز مثل مسجد شعبان، سالاری، نبی اکرم(ص) و .... وجود دارند که
همچنان به قوت قبل و حتی بیشتر از آن ظاهر شده اند.
اداره کل اوقاف، عمران مساجد را در اولویت برنامه های خود قرار دهند
از صدر اسلام و تا قبل از ورود
الگوهای غربی و تکرار و تقلید از آن‌ها، مساجد نخستین و شاخص‌ترین عناصر
شهرهای مسلمانان بودند که نظر تازه‌واردین را به خود جلب می‌کردند و به
عنوان عامل اصلی هویتی این شهرها و جوامع ایفای نقش می‌کردند.
در حال حاضر علی رغم وجود تعداد
زیادی اماکن متبرکه در سطح شهر تبریز و همچنین توصیه هایی که در زمینه حفظ
آراستگی مومنین در زمان حضور در مساجد و رعایت محیط در مساجد و ا ماکن
متبرکه شده است، لیکن هنوز مشکلات بهداشتی عدیده ای مشاهده می گرددکه باید
مرتفع شود.
با توجه به موارد فوق الذکر جای
آن دارد مسئولین اداره اوقاف در این خصوص چاره اندیشی کرده و با بررسی علل
پیدایش وضعیت فعلی و شناخت وضعیت مطلوب راه رسیدن به آن را که عمران مساجد
است، بیابند.
در آغاز می توان با ایجاد امکان
برپایی نماز در مسجد طوبی که در نزدیکی خود اداره کل اوقاف است، شروع کرد
که به غیر از ساعات اولیه اذان ادای نماز در این مسجد فراهم نیست. مسجدی که
در شلوغ تر نکته ی شهر قرار دارد و اگر امکان این امر به هیچ نحوی وجود
ندارد، بهتر نیست اداره کل اوقاف با احداث نماز خانه ی در پارک مفاخر که در
نزدیکی این مسجد قرار دارد و اکنون مالکیت آن نیز در اختیار اداره کل
اوقاف است به نیاز شهروندان که خود نیز متولی این امر است پاسخ دهد؟
نگارنده: مهدیه فرج زاده
