مهدی پورصفا
اين روزها بحث برجام و نحوه تعامل ايران و امريكا برسر آن به يكي از مهم ترين موضوعات دو جانبه و حتي در سطح بينالمللي تبديل شده است. در حالي كه امريكا تلاش ميكند با نقض مداوم روح و متن برجام به نقطهاي برسد كه ايران را وادار به خروج از آن كند، صاحب نظران و سكان داران سياست خارجي امريكا نيز بر اين نكته تأکید ميكنند كه پاره كردن برجام نميتواند اتحاد پيشين را براي فشار بر ايران به ارمغان بياورد.
از همين رو امريكاييها تلاش ميكنند تا با به ستوه آوردن ايران زمينه را براي خروج ايران از برجام فراهم كنند. اين همان نكتهاي است كه علي شمخاني، دبير شوراي عالي امنيت ملي به آن اشاره كرده است. وي در همين باره تصريح كرده است: امريكا به دنبال خروج از برجام با هزينه ايران است كه قطعا اين فرصت از سوي ما در اختيار اين كشور قرار داده نخواهد شد. البته اين به مفهوم حفظ برجام با هر هزينهاي نيست.
نكته پاياني سخنان دبيرشوراي عالي امنيت ملي دقيقاً همان نكتهاي است كه امريكاييها به دنبال آن هستند. سؤال اصلي اينجاست كه اين هزينه براي ايران چه ميتواند باشد.
بازرسي از سايتهاي نظامي ايران چه شد
كمي بازگشت به عقب و نگاهي به پرونده هستهاي ايران به خوبي نشان ميدهد كه بحث فعاليتهاي هستهاي ايران، به خصوص در حوزه نظامي يكي از مهم ترين چالشهاي بين ايران و آژانس بينالمللي انرژي اتمي بوده است؛ چالشي كه در نهايت به پرونده موسوم به پي. ام. دي رسيد.
پي. ام. دي كه در حقيقت مخفف واژه «مطالعات ادعايي» بود، طيف وسيعي از اطلاعات ناقص و گوناگون سرويسهاي جاسوسي كشورهاي غربي را در برگرفت. اين اطلاعات ايران را متهم به توسعه فعاليتهاي مرتبط با ساخت چاشنيهاي انفجاري هستهاي و آزمايشهاي مرتبط با آن ميكند.
در همين باره بود كه بازرسي از سايت پارچين نيز مطرح شد. در طول 12 سال پرونده هستهاي ايران و تا پيش از مذاكرات مرتبط با برجام، ايران دوبار اجازه بازرسي از سايت پارچين را به بازرسان آژانس انرژي هستهاي داد، اما بررسي اين ادعاها از سوي بازرسان پايان نيافت و به همين دليل درخواست بعدي براي بازرسي از پارچين بي پاسخ ماند. خود روحاني درباره بازرسي از سايتهاي نظامي ايران در دوره خود مينويسد: در مرحله نخست، خواستار بازرسي از سايت كلاهدوز، لشكرآباد و كالاالكتريك بودند. به سايت كلاهدوز كه رسيدند، گفتند مكاني نزديك آنجا را هم ميخواهيم بازديد كنيم كه به آنها اجازه داده شد كه بعدا معلوم شد آنجا يك كارخانه سماورسازي است و به شركت خصوصي تعلق دارد. در نهايت بر اساس توافق ايران و كشورهاي عضو 1+5 پرونده پي. ام. دي به عنوان بخشي از اين توافق مورد حل و فصل قرار گرفت و بسته شد. در چارچوب همين توافق يوكيو آمانو، رئيس آژانس بينالمللي انرژي اتمي به تهران آمد و خود شخصاً از سايت پارچين بازديد كرد و نمونهبرداريهايي نيز انجام شد.
در نهايت اين پرونده بسته شد، اما در همان زمان اين نكته مطرح شد كه در صورت مطرح شدن ادعاهاي مشابه تكليف در برابر درخواستها براي بازرسي از سايتهاي نظامي چيست و بايد به اين درخواستها چه پاسخي داد.
بند T برجام چه ميگويد
بر اساس بند T برجام، ايران از هرگونه فعاليتهاي صنعتي و نظامي در حوزه ساخت و توسعه چاشنيها و تجهيزات انفجاري محروم شده است.
اين تجهيزات شامل طراحي، توسعه، ساخت، دستيابي يا استفاده از مدلهاي كامپيوتري براي شبيهسازي وسايل انفجاري هستهاي و طراحي، توسعه، ساخت، دستيابي يا استفاده از چاشنيهاي انفجاري چند نقطه كه براي توسعه يك وسيله انفجاري هستهاي مناسب هستند، ميشود. همچنين طراحي، توسعه، ساخت، دستيابي يا استفاده از سيستمهاي تشخيص انفجار دوربينهاي Streak، دوربينهاي سرعت بالا يا دوربينهاي Flash x-ray و طراحي، توسعه، ساخت، دستيابي يا استفاده از چشمههاي نوتروني هدايتكننده انفجارات يا مواد خاص براي چشمههاي نوتروني هدايتكننده انفجارات نيز جزو همين ليست است.
انگليس در جريان مذاكرات منتهي به امضاي برجام به عنوان يكي از كشورهاي مذاكرهكننده امكان توسعه اين تجهيزات را در سايتهاي نظامي ايران مطرح كرد و مسئله فوق جزو يكي از مهمترين چالشهاي مذاكرات شد.
در همان زمان رهبر معظم انقلاب اسلامي نسبت به اين مسئله واكنش نشان دادند و تصريح كردند: يك نمونه از زيادهخواهيهاي طرف مقابل در مذاكرات هستهاي درخواست براي بازرسي از مراكز نظامي و گفتوگو با دانشمندان و محققان ايراني است. همانگونه كه قبلاً هم گفته شد، اجازه هيچگونه بازرسي از هيچ يك از مراكز نظامي داده نخواهد شد.
از اين رو روشن است كه اين رويه در شرايط فعلي نيز تغييري نخواهد كرد و ايران حاضر نيست كه اجازه بازرسي از سايتهاي نظامي خود را به طرف مقابل صادر كند.
روندي كه مورد قبول جامعه بينالمللي نيست
بر اساس اطلاعاتي كه رسانههاي غربي منتشر كردهاند، ايالات متحده امريكا به دنبال فشار بر ايران براي خروج از برجام از طريق درخواست بازرسي سايتهاي نظامي ايران است. بر اين اساس امريكاييها در حال مطرح كردن اين ايده هستند كه بازرسي از سايتهاي نظامي ايران به صورت يك رويه روتين در بيايد. اين بازرسيها بايد بر اساس اين دليل صورت بگيرد كه امكان هر گونه فعاليت مشكوك توسط ايران در اين حوزه از بين برود.
در اين ميان مطرح شدن اين ايده به منظور فشار بر ايران با برخي اما و اگرها از سوي محافل داخلي در خود امريكا نيز روبه رو شده است. از آنجا كه بايد بازرسي از سايتهاي هستهاي ايران به تصويب كميسيون مشترك برجام برسد و همچنين دلايل موجهي براي اين درخواست وجود داشته باشد، كشورهاي اروپايي نيز حاضر به همراهي با امريكا نخواهند شد.
در كنار اين هيچ ساز و كاري در مورد اجراي اين بند از برجام در متن مورد نظر نيامده است و درخواست بازرسي نيز منوط به تصويب آژانس بين الملي انرژي اتمي است.
فيتزپاتريك يكي از كارشناسان غربي در حوزه خلع سلاح نيز به اين نكته اشاره ميكند كه به احتمال زياد مطرح شدن بازرسيهاي روتين از سايتهاي هستهاي ايران بدون ترديد مورد استقبال كشورهاي اروپايي قرار نخواهد گرفت.
دستگاه ديپلماسي كشور آماده باشد
در شرايط فعلي دستگاه ديپلماسي كشورمان بايد خود را آماده مواجهه با چنين ادعايي از سوي امريكا و به احتمال زياد انگلستان كند. رايزني با طرفهاي متحد ايران در كميسيون برجام و همچنين حل هر گونه ابهام در خصوص فعاليتهاي ادعايي از سوي امريكاييها مواردي است كه ميتواند به بهانهجوييهاي طرف غربي خاتمه دهد.
با اين حال در صورت ادامه پافشاري بر بازرسي از سايتهاي هستهاي ايران كه ميتواند خسارات قابل توجهي براي امنيت ملي كشور داشته باشد، پايان اجراي برجام بهترين راه در مقابل ايران است.